వాక్యాని వ్యాఖ్యాయ స్వసిద్ధాన్తస్ఫుటీకరణార్థం విచారయతి —
కిం పునరితి ।
ధర్మభేదో ధర్మాణాం సతాం మిథో ధర్మిణశ్చ భేదోఽస్తీతి యావత్ । ధర్మస్య దృష్ట్యాదిపదార్థస్యేత్యర్థః । పరోపాధినిమిత్తం చక్షురద్యుపాధికృతమిత్యేతత్ । ధర్మాన్యత్వం ధర్మత్వం ధర్మిణో మిథోఽన్యత్వం చేత్యర్థః ।
భర్తృప్రపఞ్చమతేన పూర్వపక్షం గృహ్ణాతి —
అత్రేతి ।
గవాదీనాం సావయవత్వాద్రూపభేదసంభవాదేకేన రూపేణాభిన్నత్వం రూపాన్తరేణ భిన్నత్వమిత్యుభయథాత్వేఽపి నిరవయవేష్వాత్మాదిషు కథమనేకరసత్వసిద్ధిరిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
యథా స్థూలేష్వితి ।
ఎకరూపత్వే వస్తునో దృష్టాన్తాదృష్టేర్నానారూపత్వే గవాదిదృష్టాన్తదర్శనాత్తదేవానుమేయమ్ । విమతం భిన్నాభిన్నం వస్తుత్వాద్గవాదివదిత్యర్థః ।
యద్యపి గగనాదిషు భిన్నాభిన్నత్వమనుమీయతే తథాఽపి కథమాత్మని తదనుమానమిత్యాశఙ్క్య వస్తుత్వస్య నానారూపత్వేనావ్యభిచారాదాత్మన్యపి యథోక్తమనుమానం నిరఙ్కుశప్రసరమిత్యాహ —
సర్వత్రేతి ।
యథోక్తానుమానానుగ్రహాద్యద్వై తదిత్యాదేర్భిన్నాభిన్నే వస్తుని తాత్పర్యమితి భావః ।
భర్తృప్రపఞ్చోక్తం వాక్యతాత్పర్యం నిరాకరోతి —
నేత్యాదినా ।
చైతన్యావినాశే వాక్యతాత్పర్యం చేత్కథం తర్హి దృష్ట్యాదిభేదవచనమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
యదస్యేతి ।
తద్ధి సుషుప్త్యవస్థాయాముపాధేరన్తఃకరణస్య చక్షురాదిభేదాధీనపరిణామవ్యాపారనివృత్తౌ సత్యాముపాధిభేదస్యానుద్భాస్యమానత్వాత్తేన భిన్నమివానుపలక్ష్యమాణస్వభావం యద్యపి తథాఽపి చక్షుర్ద్వారేణ జాయమానాయాం బుద్ధివృత్తౌ వ్యక్తం చైతన్యం దృష్టిఘ్రాణద్వారేణ జాతాయాం తస్యాం వ్యక్తం ఘ్రాతిరిత్యుపాధిభేదాత్ప్రాప్తభేదానువాదేన చైతన్యస్యావినాశిత్వే వాక్యతాత్పర్యమిత్యర్థః ।
ఉక్తే వాక్యతాత్పర్యే స్థితే ఫలితమాహ —
తత్రేతి ।
ఇతశ్చ దృష్ట్యాదిభేదకల్పనా న శ్లిష్టేత్యాహ —
సైన్ధవేతి ।
తదేవ స్పష్టయతి —
విజ్ఞానమితి ।
న దృష్ట్యాదిభేదకల్పనేతి శేషః ।
యథా ఘటాకాశో మహాకాశ ఇత్యేకశబ్దవిషయత్వాదుపాధిభేదేఽప్యాకాశస్యైకత్వమిష్టం తథైకశబ్దప్రవృత్తేరేకత్వం చిత్తోఽపి స్వీకర్తవ్యం తత్కుతో దృష్ట్యాదిభేదసిద్ధిరిత్యాహ —
శబ్దప్రవృత్తేశ్చేతి ।
తామేవ వివృణోతి —
లౌకికీ చేతి ।
యత్తు సిద్ధాన్తే దృష్టాన్తో నాస్తీతి తత్రాఽఽహ —
దృష్టాన్తేతి ।
కిమేకరూపత్వే వస్తునో దృష్టాన్తో నాస్తి కిం వా మిథ్యాత్వే తన్నానారూపత్వస్యేతి వక్తవ్యమ్ । నాఽఽద్యః । నానారూపవస్తువాదిభిరప్యైకస్యారూపస్యానవస్థాపరిహారార్థమనానారూపత్వాఙ్గీకారాదస్మాకం దృష్టాన్తసిద్ధేర్వస్తుత్వహేతోశ్చ తత్రైవానైకాన్తికత్వాత్తస్మాదేకరూపమేవ వస్తు స్వీకర్తవ్యమితి భావః ।
ద్వితీయం దూషయతి —
యథా హీతి ।
తన్నిమిత్తమేవేత్యత్ర తచ్ఛబ్దేన స్వచ్ఛస్వాభావ్యం పరామృశ్యతే ।
స్ఫటికే హరితాదిధర్మాణాం స్వాభావికత్వం కిం న స్యాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
న చేతి ।
తస్య హి స్వచ్ఛస్వాభావ్యం తద్వశేన హరితాద్యుపాధిభేదసంబన్ధవ్యతిరేకేణేతి యావత్ ।
ఎకస్య నానారూపత్వం మిథ్యేత్యత్ర దృష్టాన్తముక్త్వా దార్ష్టాన్తికమాహ —
తథేతి ।
ఆత్మా మిథ్యానానానిర్భాస ఉపహితత్వాత్స్ఫటికవదిత్యర్థః ।
కిఞ్చాఽఽత్మా మిథ్యానానాత్వాధారః స్వచ్ఛత్వాత్సంప్రతిపన్నవదిత్యాహ —
ప్రజ్ఞానేతి ।
కిఞ్చాఽఽత్మా కల్పిత నానాత్వాధారో జ్యోతిష్ట్వాదాదిత్యాదిజ్యోతిర్వదిత్యాహ —
స్వయమితి ।
ఆదిత్యాదావకల్పితోఽపి భేదోఽస్తీత్యాశఙ్క్య వివక్షితం సామ్యమాహ —
యథా చేత్యాదినా ।
అవిభాగ్యం వస్తుతో విభాగాయోగ్యమితి యావత్ । చక్షురాదీని చావభాసయదితి సంబన్ధః ।
ఆత్మనః సర్వావభాసకత్వే వాక్యోపక్రమం ప్రమాణయతి —
తథా చేతి ।
యత్తు నిరవయవేష్వపి నానారూపత్వమనుమేయమితి తత్రాఽఽహ —
న చేతి ।
ఆకాశాదీనాం దృష్టాన్తత్వమాశఙ్క్య నిరాచష్టే —
యదపీత్యాదినా ।
కథమాకాశస్యానేకధర్మవత్వమౌపాధికమిత్యాశఙ్క్య తస్య సర్వగతత్వం తావదౌపాధికమితి సాధయతి —
ఆకాశస్యేతి ।
కథం తర్హి సర్వగతత్వవ్యవహారస్తత్రాఽఽహ —
సర్వోపాధీతి ।
నన్వాకాశస్య సర్వత్ర గమనమపేక్ష్య సర్వగతత్వం కిమితి న వ్యవహ్రియతే తత్రాఽఽహ —
న త్వితి ।
ఆకాశే గమనాయోగం వక్తుం తత్స్వరూపమాహ —
గమనం హీతి ।
నను కుతశ్చిద్విభాగే సంయోగే చ కేనచిద్దేశేన తత్కారణీభూతా క్రియాఽపి శ్యేనాదావివాఽఽకాశే భవిష్యతి నేత్యాహ —
సా చేతి ।
సావయవే హి శ్యేనాదౌ క్రియా దృశ్యత ఆకాశం త్వవిశేషం నిరవయవం కుతస్తత్ర క్రియేత్యర్థః ।
తథాపి ధర్మాన్తరాణ్యాకాశే భవిష్యన్తీత్యాశఙ్క్య తేషామపి క్రియాపూర్వకాణాముక్తన్యాయకవలీకృతత్వమాహ —
ఎవమితి ।
భేదాభేదాభ్యాం దుర్వచత్వాచ్చ తత్ర ధర్మధర్మిభావో న సంభవతీతి భావః ।
ఆకాశే దర్శితన్యాయమన్యత్రాపి సంచారయతి —
తథేతి ।
పార్థివత్వం పరమాణోరేకం రూపం గన్ధవత్త్వం చాపరమిత్యనేకరూపత్వమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
పరమాణుర్నామేతి ।
న హి పార్థివత్త్వాతిరేకి గన్ధవత్త్వం ప్రమాణికమితి భావః ।
వైశేషికపరిభాషామాశ్రిత్య శఙ్కయతి —
అథేతి ।
పార్థివే పరమాణౌ రసాదిమత్త్వమనౌపాధికం న భవతి జలాదిసంసర్గకృతత్వాత్తథా చ నిరుపాధికభేదేనేదముదాహరణమితి పరిహరతి —
న తత్రాపీతి ।
ఉక్తన్యాయస్య దిగాదావపి సమత్వం మత్వోపసంహరతి —
తస్మాదితి ।
సన్తి పరస్మిన్నాత్మని దృగాదిశక్తిభేదాస్తేషాం మధ్యే దృక్శక్తిశ్చక్షురాత్మనా రూపాత్మనా చ పృథగేవ పరిణమతే ఘ్రాతిశక్తిశ్చ ఘ్రాణాత్మనా గన్ధాత్మనా చేత్యనేన క్రమేణ పరస్మిన్పరిణామకల్పనా భర్తృప్రపఞ్చైర్యా కృతా సాఽపి పరస్యైకరూపత్వోపపాదనేన నిరస్తేత్యాహ —
ఎతేనేతి ॥ ౨౪ ॥ ౨౫ ॥ ౨౬ ॥ ౨౭ ॥ ౨౮ ॥ ౨౯ ॥ ౩౦ ॥