ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕೋಪನಿಷದ್ಭಾಷ್ಯಮ್
ಚತುರ್ಥೋಽಧ್ಯಾಯಃತೃತೀಯಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಮ್
ಆನಂದಗಿರಿಟೀಕಾ (ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕ)
 
ಸಲಿಲ ಏಕೋ ದ್ರಷ್ಟಾದ್ವೈತೋ ಭವತ್ಯೇಷ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಃ ಸಮ್ರಾಡಿತಿ ಹೈನಮನುಶಶಾಸ ಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯ ಏಷಾಸ್ಯ ಪರಮಾ ಗತಿರೇಷಾಸ್ಯ ಪರಮಾ ಸಂಪದೇಷೋಽಸ್ಯ ಪರಮೋ ಲೋಕ ಏಷೋಽಸ್ಯ ಪರಮ ಆನಂದ ಏತಸ್ಯೈವಾನಂದಸ್ಯಾನ್ಯಾನಿ ಭೂತಾನಿ ಮಾತ್ರಾಮುಪಜೀವಂತಿ ॥ ೩೨ ॥
ಯತ್ರ ಪುನಃ ಸಾ ಅವಿದ್ಯಾ ಸುಷುಪ್ತೇ ವಸ್ತ್ವಂತರಪ್ರತ್ಯುಪಸ್ಥಾಪಿಕಾ ಶಾಂತಾ, ತೇನ ಅನ್ಯತ್ವೇನ ಅವಿದ್ಯಾಪ್ರವಿಭಕ್ತಸ್ಯ ವಸ್ತುನಃ ಅಭಾವಾತ್ , ತತ್ ಕೇನ ಕಂ ಪಶ್ಯೇತ್ ಜಿಘ್ರೇತ್ ವಿಜಾನೀಯಾದ್ವಾ । ಅತಃ ಸ್ವೇನೈವ ಹಿ ಪ್ರಾಜ್ಞೇನ ಆತ್ಮನಾ ಸ್ವಯಂಜ್ಯೋತಿಃಸ್ವಭಾವೇನ ಸಂಪರಿಷ್ವಕ್ತಃ ಸಮಸ್ತಃ ಸಂಪ್ರಸನ್ನಃ ಆಪ್ತಕಾಮಃ ಆತ್ಮಕಾಮಃ, ಸಲಿಲವತ್ ಸ್ವಚ್ಛೀಭೂತಃ — ಸಲಿಲ ಇವ ಸಲಿಲಃ, ಏಕಃ ದ್ವಿತೀಯಸ್ಯಾಭಾವಾತ್ ; ಅವಿದ್ಯಯಾ ಹಿ ದ್ವಿತೀಯಃ ಪ್ರವಿಭಜ್ಯತೇ ; ಸಾ ಚ ಶಾಂತಾ ಅತ್ರ, ಅತಃ ಏಕಃ ; ದ್ರಷ್ಟಾ ದೃಷ್ಟೇರವಿಪರಿಲುಪ್ತತ್ವಾತ್ ಆತ್ಮಜ್ಯೋತಿಃಸ್ವಭಾವಾಯಾಃ ಅದ್ವೈತಃ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಸ್ಯ ದ್ವಿತೀಯಸ್ಯಾಭಾವಾತ್ । ಏತತ್ ಅಮೃತಮ್ ಅಭಯಮ್ ; ಏಷ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಃ, ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಲೋಕಃ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಃ ; ಪರ ಏವ ಅಯಮ್ ಅಸ್ಮಿನ್ಕಾಲೇ ವ್ಯಾವೃತ್ತಕಾರ್ಯಕರಣೋಪಾಧಿಭೇದಃ ಸ್ವೇ ಆತ್ಮಜ್ಯೋತಿಷಿ ಶಾಂತಸರ್ವಸಂಬಂಧೋ ವರ್ತತೇ, ಹೇ ಸಮ್ರಾಟ್ — ಇತಿ ಹ ಏವಂ ಹ, ಏನಂ ಜನಕಮ್ ಅನುಶಶಾಸ ಅನುಶಿಷ್ಟವಾನ್ ಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯಃ ಇತಿ ಶ್ರುತಿವಚನಮೇತತ್ । ಕಥಂ ವಾ ಅನುಶಶಾಸ ? ಏಷಾ ಅಸ್ಯ ವಿಜ್ಞಾನಮಯಸ್ಯ ಪರಮಾ ಗತಿಃ ; ಯಾಸ್ತು ಅನ್ಯಾಃ ದೇಹಗ್ರಹಣಲಕ್ಷಣಾಃ ಬ್ರಹ್ಮಾದಿಸ್ತಂಬಪರ್ಯಂತಾಃ ಅವಿದ್ಯಾಕಲ್ಪಿತಾಃ, ತಾ ಗತಯಃ ಅತಃ ಅಪರಮಾಃ, ಅವಿದ್ಯಾವಿಷಯತ್ವಾತ್ ; ಇಯಂ ತು ದೇವತ್ವಾದಿಗತೀನಾಂ ಕರ್ಮವಿದ್ಯಾಸಾಧ್ಯಾನಾಂ ಪರಮಾ ಉತ್ತಮಾ — ಯಃ ಸಮಸ್ತಾತ್ಮಭಾವಃ, ಯತ್ರ ನಾನ್ಯತ್ಪಶ್ಯತಿ ನಾನ್ಯಚ್ಛೃಣೋತಿ ನಾನ್ಯದ್ವಿಜಾನಾತೀತಿ । ಏಷೈವ ಚ ಪರಮಾ ಸಂಪತ್ — ಸರ್ವಾಸಾಂ ಸಂಪದಾಂ ವಿಭೂತೀನಾಮ್ ಇಯಂ ಪರಮಾ, ಸ್ವಾಭಾವಿಕತ್ವಾತ್ ಅಸ್ಯಾಃ ; ಕೃತಕಾ ಹಿ ಅನ್ಯಾಃ ಸಂಪದಃ । ತಥಾ ಏಷೋಽಸ್ಯ ಪರಮೋ ಲೋಕಃ ; ಯೇ ಅನ್ಯೇ ಕರ್ಮಫಲಾಶ್ರಯಾ ಲೋಕಾಃ, ತೇ ಅಸ್ಮಾತ್ ಅಪರಮಾಃ ; ಅಯಂ ತು ನ ಕೇನಚನ ಕರ್ಮಣಾ ಮೀಯತೇ, ಸ್ವಾಭಾವಿಕತ್ವಾತ್ ; ಏಷೋಽಸ್ಯ ಪರಮೋ ಲೋಕಃ । ತಥಾ ಏಷೋಽಸ್ಯ ಪರಮ ಆನಂದಃ ; ಯಾನಿ ಅನ್ಯಾನಿ ವಿಷಯೇಂದ್ರಿಯಸಂಬಂಧಜನಿತಾನಿ ಆನಂದಜಾತಾನಿ, ತಾನ್ಯಪೇಕ್ಷ್ಯ ಏಷೋಽಸ್ಯ ಪರಮ ಆನಂದಃ, ನಿತ್ಯತ್ವಾತ್ ; ‘ಯೋ ವೈ ಭೂಮಾ ತತ್ಸುಖಮ್’ (ಛಾ. ಉ. ೭ । ೨೩ । ೧) ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಾತ್ ; ಯತ್ರ ಅನ್ಯತ್ಪಶ್ಯತಿ ಅನ್ಯದ್ವಿಜಾನಾತಿ, ತತ್ ಅಲ್ಪಂ ಮರ್ತ್ಯಮ್ ಅಮುಖ್ಯಂ ಸುಖಮ್ ; ಇದಂ ತು ತದ್ವಿಪರೀತಮ್ ; ಅತ ಏವ ಏಷೋಽಸ್ಯ ಪರಮ ಆನಂದಃ । ಏತಸ್ಯೈವ ಆನಂದಸ್ಯ ಮಾತ್ರಾಂ ಕಲಾಮ್ ಅವಿದ್ಯಾಪ್ರತ್ಯುಪಸ್ಥಾಪಿತಾಂ ವಿಷಯೇಂದ್ರಿಯಸಂಬಂಧಕಾಲವಿಭಾವ್ಯಾಮ್ ಅನ್ಯಾನಿ ಭೂತಾನಿ ಉಪಜೀವಂತಿ ; ಕಾನಿ ತಾನಿ ? ತತ ಏವ ಆನಂದಾತ್ ಅವಿದ್ಯಯಾ ಪ್ರವಿಭಜ್ಯಮಾನಸ್ವರೂಪಾಣಿ, ಅನ್ಯತ್ವೇನ ತಾನಿ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪರಿಕಲ್ಪ್ಯಮಾನಾನಿ ಅನ್ಯಾನಿ ಸಂತಿ ಉಪಜೀವಂತಿ ಭೂತಾನಿ, ವಿಷಯೇಂದ್ರಿಯಸಂಪರ್ಕದ್ವಾರೇಣ ವಿಭಾವ್ಯಮಾನಾಮ್ ॥

ಪೂರ್ವೋಕ್ತವಸ್ತೂಪಸಂಹಾರಾರ್ಥಂ ಸಲಿಲವಾಕ್ಯಮುತ್ಥಾಪಯತಿ —

ಯತ್ರೇತ್ಯಾದಿನಾ ।

ತೇನಾವಿದ್ಯಾಯಾಃ ಶಾಂತತ್ವೇನೇತಿ ಯಾವತ್ । ವಸ್ತುನೋಽಭಾವಾತ್ತತ್ರೇತಿ ಶೇಷಃ ।

ಸುಷುಪ್ತೇ ವಿಶೇಷವಿಜ್ಞಾನಾಭಾವಪ್ರಯುಕ್ತಂ ಫಲಮಾಹ —

ಅತ ಇತಿ ।

ಪೂರ್ವಮೇವಾಸ್ಯಾರ್ಥಸ್ಯೋಕ್ತತ್ವಂ ದ್ಯೋತಯಿತುಂ ಹಿ ಶಬ್ದಃ । ಸಂಪರಿಷ್ವಂಗಫಲಂ ಸಮಸ್ತತ್ವಮಪರಿಚ್ಛಿನ್ನತ್ವಂ ತತ್ಫಲಂ ಸಂಪ್ರಸನ್ನತ್ವಮ್ । ಅಸಂಪ್ರಸಾದೋ ಹಿ ಪರಿಚ್ಛೇದಾಭಿಮಾನಕೃತಃ ।

ಸಂಪ್ರಸನ್ನತ್ವೇ ಹೇತ್ವಂತರಮಾಹ —

ಆಪ್ತಕಾಮ ಇತಿ ।

ತದೇವ ಸಂಪ್ರಸನ್ನತ್ವಂ ದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಸ್ಪಷ್ಟಯತಿ —

ಸಲಿಲವದಿತಿ ।

ಉಕ್ತೇಽರ್ಥೇ ವಾಕ್ಯಾಕ್ಷರಾಣಿ ಯೋಜಯತಿ —

ಸಲಿಲ ಇವೇತಿ ।

ದ್ವಿತೀಯಸ್ಯಾಭಾವಂ ಸುಷುಪ್ತೇ ವ್ಯಕ್ತೀಕರೋತಿ —

ಅವಿದ್ಯಯೇತಿ ।

ಅದ್ರಷ್ಟಾ ದ್ರಷ್ಟೇತಿ ವಾ ಛೇದಃ ।

ಏಕೋಽದ್ವೈತ ಇತ್ಯಭ್ಯಾಸಸ್ತಾತ್ಪರ್ಯಲಿಂಗಂ ತಸ್ಯ ಪರಮಪುರುಷಾರ್ಥತ್ವಂ ದರ್ಶಯನ್ಕೂಟಸ್ಥತ್ವಮಾಹ —

ಏತದಿತಿ ।

ಕಿಮಿತಿ ಷಷ್ಠೀಸಮಾಸಮುಪೇಕ್ಷ್ಯ ಕರ್ಮಧಾರಯೋ ಗೃಹ್ಯತೇ ತತ್ರಾಽಽಹ —

ಪರ ಏವೇತಿ ।

ಅಸ್ಮಿನ್ಕಾಲೇ ಸುಷುಪ್ತ್ಯವಸ್ಥಾಯಾಮಿತ್ಯೇತತ್ ।

ಪರಮತ್ವಂ ಸಾಧಯತಿ —

ಯಾಸ್ತ್ವಿತಿ ।

ಪ್ರಸ್ತುತಂ ಸಮಸ್ತಾತ್ಮಭಾವಂ ವಿಶೇಷವಿಜ್ಞಾನರಾಹಿತ್ಯೇನ ವಿಶಿನಷ್ಟಿ —

ಯತ್ರೇತಿ ।

ಸರ್ವಾತ್ಮಭಾವಾಖ್ಯಸ್ಯ ಲೋಕಸ್ಯ ಪರಮತ್ವಮುಪಪಾದಯತಿ —

ಯೇಽನ್ಯ ಇತಿ ।

ಮೀಯತೇ ಪರಿಚ್ಛಿದ್ಯತೇ ಸಾಧ್ಯತ ಇತಿ ಯಾವತ್ ।

ಸೌಷುಪ್ತಸ್ಯ ಸರ್ವಾತ್ಮಭಾವಸ್ಯ ಪರಮಾನಂದತ್ವಂ ವಿಶದಯತಿ —

ಯಾನೀತಿ ।

ಆತ್ಮನೋಽನವಚ್ಛಿನ್ನಾನಂದತ್ವೇ ಛಾಂದೋಗ್ಯಶ್ರುತಿಂ ಸಂವಾದಯತಿ —

ಯೋ ವೈ ಭೂಮೇತಿ ।

ನನು ವೈಷಯಿಕಮೇಕಂ ಸುಖಾಮಾತ್ಮರೂಪಂ ಚಾಪರಮಿತಿ ಸುಖಭೇದಾಂಗೀಕಾರಾದಪಸಿದ್ಧಾಂತಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಮುಖ್ಯಾಮುಖ್ಯಭೇದೇನ ತದುಪಪತ್ತೇರ್ಮೈವಮಿತ್ಯಾಹ —

ಯತ್ರೇತ್ಯದಿನಾ ।

ಕಿಂಚ ವಸ್ತುತೋ ನಾಸ್ತ್ಯೇವಾಽಽತ್ಮಸುಖಾತಿರಿಕ್ತಂ ವೈಷಯಿಕಂ ಸುಖಮಿತ್ಯಾಹ —

ಏತಸ್ಯೇತಿ ।

ಬ್ರಹ್ಮಾತಿರಿಕ್ತಚೇತನಾಭಾವೇ ಕಾನ್ಯುಪಜೀವಿಕಾನಿ ಸ್ಯುರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಪರಿಹರತಿ —

ಕಾನೀತ್ಯಾದಿನಾ ।

ವಿಭಾವ್ಯಮಾನಾಮಾನಂದಸ್ಯ ಮಾತ್ರಾಮಿತಿ ಪೂರ್ವೇಣ ಸಂಬಂಧಃ ॥ ೩೨ ॥