బృహదారణ్యకోపనిషద్భాష్యమ్
చతుర్థోఽధ్యాయఃతృతీయం బ్రాహ్మణమ్
ఆనన్దగిరిటీకా (బృహదారణ్యక)
 
సలిల ఎకో ద్రష్టాద్వైతో భవత్యేష బ్రహ్మలోకః సమ్రాడితి హైనమనుశశాస యాజ్ఞవల్క్య ఎషాస్య పరమా గతిరేషాస్య పరమా సమ్పదేషోఽస్య పరమో లోక ఎషోఽస్య పరమ ఆనన్ద ఎతస్యైవానన్దస్యాన్యాని భూతాని మాత్రాముపజీవన్తి ॥ ౩౨ ॥
యత్ర పునః సా అవిద్యా సుషుప్తే వస్త్వన్తరప్రత్యుపస్థాపికా శాన్తా, తేన అన్యత్వేన అవిద్యాప్రవిభక్తస్య వస్తునః అభావాత్ , తత్ కేన కం పశ్యేత్ జిఘ్రేత్ విజానీయాద్వా । అతః స్వేనైవ హి ప్రాజ్ఞేన ఆత్మనా స్వయఞ్జ్యోతిఃస్వభావేన సమ్పరిష్వక్తః సమస్తః సమ్ప్రసన్నః ఆప్తకామః ఆత్మకామః, సలిలవత్ స్వచ్ఛీభూతః — సలిల ఇవ సలిలః, ఎకః ద్వితీయస్యాభావాత్ ; అవిద్యయా హి ద్వితీయః ప్రవిభజ్యతే ; సా చ శాన్తా అత్ర, అతః ఎకః ; ద్రష్టా దృష్టేరవిపరిలుప్తత్వాత్ ఆత్మజ్యోతిఃస్వభావాయాః అద్వైతః ద్రష్టవ్యస్య ద్వితీయస్యాభావాత్ । ఎతత్ అమృతమ్ అభయమ్ ; ఎష బ్రహ్మలోకః, బ్రహ్మైవ లోకః బ్రహ్మలోకః ; పర ఎవ అయమ్ అస్మిన్కాలే వ్యావృత్తకార్యకరణోపాధిభేదః స్వే ఆత్మజ్యోతిషి శాన్తసర్వసమ్బన్ధో వర్తతే, హే సమ్రాట్ — ఇతి హ ఎవం హ, ఎనం జనకమ్ అనుశశాస అనుశిష్టవాన్ యాజ్ఞవల్క్యః ఇతి శ్రుతివచనమేతత్ । కథం వా అనుశశాస ? ఎషా అస్య విజ్ఞానమయస్య పరమా గతిః ; యాస్తు అన్యాః దేహగ్రహణలక్షణాః బ్రహ్మాదిస్తమ్బపర్యన్తాః అవిద్యాకల్పితాః, తా గతయః అతః అపరమాః, అవిద్యావిషయత్వాత్ ; ఇయం తు దేవత్వాదిగతీనాం కర్మవిద్యాసాధ్యానాం పరమా ఉత్తమా — యః సమస్తాత్మభావః, యత్ర నాన్యత్పశ్యతి నాన్యచ్ఛృణోతి నాన్యద్విజానాతీతి । ఎషైవ చ పరమా సమ్పత్ — సర్వాసాం సమ్పదాం విభూతీనామ్ ఇయం పరమా, స్వాభావికత్వాత్ అస్యాః ; కృతకా హి అన్యాః సమ్పదః । తథా ఎషోఽస్య పరమో లోకః ; యే అన్యే కర్మఫలాశ్రయా లోకాః, తే అస్మాత్ అపరమాః ; అయం తు న కేనచన కర్మణా మీయతే, స్వాభావికత్వాత్ ; ఎషోఽస్య పరమో లోకః । తథా ఎషోఽస్య పరమ ఆనన్దః ; యాని అన్యాని విషయేన్ద్రియసమ్బన్ధజనితాని ఆనన్దజాతాని, తాన్యపేక్ష్య ఎషోఽస్య పరమ ఆనన్దః, నిత్యత్వాత్ ; ‘యో వై భూమా తత్సుఖమ్’ (ఛా. ఉ. ౭ । ౨౩ । ౧) ఇతి శ్రుత్యన్తరాత్ ; యత్ర అన్యత్పశ్యతి అన్యద్విజానాతి, తత్ అల్పం మర్త్యమ్ అముఖ్యం సుఖమ్ ; ఇదం తు తద్విపరీతమ్ ; అత ఎవ ఎషోఽస్య పరమ ఆనన్దః । ఎతస్యైవ ఆనన్దస్య మాత్రాం కలామ్ అవిద్యాప్రత్యుపస్థాపితాం విషయేన్ద్రియసమ్బన్ధకాలవిభావ్యామ్ అన్యాని భూతాని ఉపజీవన్తి ; కాని తాని ? తత ఎవ ఆనన్దాత్ అవిద్యయా ప్రవిభజ్యమానస్వరూపాణి, అన్యత్వేన తాని బ్రహ్మణః పరికల్ప్యమానాని అన్యాని సన్తి ఉపజీవన్తి భూతాని, విషయేన్ద్రియసమ్పర్కద్వారేణ విభావ్యమానామ్ ॥

పూర్వోక్తవస్తూపసంహారార్థం సలిలవాక్యముత్థాపయతి —

యత్రేత్యాదినా ।

తేనావిద్యాయాః శాన్తత్వేనేతి యావత్ । వస్తునోఽభావాత్తత్రేతి శేషః ।

సుషుప్తే విశేషవిజ్ఞానాభావప్రయుక్తం ఫలమాహ —

అత ఇతి ।

పూర్వమేవాస్యార్థస్యోక్తత్వం ద్యోతయితుం హి శబ్దః । సంపరిష్వఙ్గఫలం సమస్తత్వమపరిచ్ఛిన్నత్వం తత్ఫలం సంప్రసన్నత్వమ్ । అసంప్రసాదో హి పరిచ్ఛేదాభిమానకృతః ।

సంప్రసన్నత్వే హేత్వన్తరమాహ —

ఆప్తకామ ఇతి ।

తదేవ సంప్రసన్నత్వం దృష్టాన్తేన స్పష్టయతి —

సలిలవదితి ।

ఉక్తేఽర్థే వాక్యాక్షరాణి యోజయతి —

సలిల ఇవేతి ।

ద్వితీయస్యాభావం సుషుప్తే వ్యక్తీకరోతి —

అవిద్యయేతి ।

అద్రష్టా ద్రష్టేతి వా ఛేదః ।

ఎకోఽద్వైత ఇత్యభ్యాసస్తాత్పర్యలిఙ్గం తస్య పరమపురుషార్థత్వం దర్శయన్కూటస్థత్వమాహ —

ఎతదితి ।

కిమితి షష్ఠీసమాసముపేక్ష్య కర్మధారయో గృహ్యతే తత్రాఽఽహ —

పర ఎవేతి ।

అస్మిన్కాలే సుషుప్త్యవస్థాయామిత్యేతత్ ।

పరమత్వం సాధయతి —

యాస్త్వితి ।

ప్రస్తుతం సమస్తాత్మభావం విశేషవిజ్ఞానరాహిత్యేన విశినష్టి —

యత్రేతి ।

సర్వాత్మభావాఖ్యస్య లోకస్య పరమత్వముపపాదయతి —

యేఽన్య ఇతి ।

మీయతే పరిచ్ఛిద్యతే సాధ్యత ఇతి యావత్ ।

సౌషుప్తస్య సర్వాత్మభావస్య పరమానన్దత్వం విశదయతి —

యానీతి ।

ఆత్మనోఽనవచ్ఛిన్నానన్దత్వే ఛాన్దోగ్యశ్రుతిం సంవాదయతి —

యో వై భూమేతి ।

నను వైషయికమేకం సుఖామాత్మరూపం చాపరమితి సుఖభేదాఙ్గీకారాదపసిద్ధాన్తః స్యాదిత్యాశఙ్క్య ముఖ్యాముఖ్యభేదేన తదుపపత్తేర్మైవమిత్యాహ —

యత్రేత్యదినా ।

కిఞ్చ వస్తుతో నాస్త్యేవాఽఽత్మసుఖాతిరిక్తం వైషయికం సుఖమిత్యాహ —

ఎతస్యేతి ।

బ్రహ్మాతిరిక్తచేతనాభావే కాన్యుపజీవికాని స్యురిత్యాశఙ్క్య పరిహరతి —

కానీత్యాదినా ।

విభావ్యమానామానన్దస్య మాత్రామితి పూర్వేణ సంబన్ధః ॥ ౩౨ ॥