స యో మనుష్యాణామిత్యదివాక్యతాత్పర్యమాహ —
యస్యేతి ।
యథా సైన్ధవావయవైః సైన్ధవాచలం లోకో బోధయతి తథా తస్యాఽఽనన్దస్య మాత్రా నామావయవాస్తత్ప్రదర్శనద్వారేణావయవినం పరమానన్దమధిగమయితుమిచ్ఛన్ననన్తరో గ్రన్థః ప్రవృత్త ఇత్యర్థః ।
తాత్పర్యముక్త్వాఽక్షరాణి వ్యాచష్టే —
స యః కశ్చిదిత్యాదినా ।
రాద్ధత్వమవికలత్వం చేత్సమృద్ధత్వేన పునరుక్తిరిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
సమగ్రేతి ।
తదేవ సమృద్ధత్వమపీత్యాశఙ్క్య వ్యాకరోతి —
ఉపభోగేతి ।
అన్తర్బహిఃసంపత్తిభేదాదపునరుక్తిరితి భావః ।
న కేవలముక్తమేవ తస్య విశేషణం కిన్తు విశేషణాన్తరం చాస్తీత్యాహ —
కిఞ్చేతి ।
విశేషణతాత్పర్యమాహ —
దివ్యేతి ।
తదనివర్తనే త్వస్య వక్ష్యమాణగన్ధర్వాదిష్వన్తర్భావః స్యాదితి భావః । అతిశయేన సంపన్న ఇతి శేషః ।
అభేదనిర్దేశస్యాభిప్రాయమాహ —
తత్రేతి ।
ప్రకృతం వాక్యం సప్తమ్యర్థః । ఆత్మనః సకాశాదానన్దస్యేతి శేషః ।
ఔపచారికత్వమభేదనిర్దేశస్య భవిష్యతీత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
పరమానన్దస్యేతి ।
తస్యైవ విషయత్వం విషయిత్వమితి స్థితే ఫలితమాహ —
తస్మాదితి ।
యథోక్తో మనుష్యో న దృష్టిపథమవతరతీత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
యుధిష్ఠిరాదీతి ।
అథ యే శతం మనుష్యాణామిత్యాదేస్తాత్పర్యమాహ —
దృష్టమితి ।
శతగుణేనోత్తరత్రాఽఽనన్దస్యోత్కర్షప్రదర్శనక్రమేణ పరమానన్దమున్నీయ తమధిగమయత్యుత్తరేణ గ్రన్థేనేతి సంబన్ధః ।
పరమానన్దమేవ విశినష్టి —
యత్రేతి ।
భేదః సంఖ్యావ్యవహారః ।
ఉక్తమేవ ప్రపఞ్చయతి —
యత్రేత్యాదినా ।
పరమానన్దే వివృద్ధికాష్ఠాయాం హేతుమాహ —
అన్యేతి ।
యద్యపి యస్యేత్యాదినోక్తమేతత్తథాఽపీహాక్షరవ్యాఖ్యానావసరే తదేవ వివృతమిత్యవిరోధః । తత్తదానన్దప్రదర్శనానన్తర్యం తత్ర తత్రాథశబ్దార్థః । తత్తద్వాక్యోపక్రమో వా । ఎవమ్ప్రకారత్వం సమృద్ధత్వాది । పితృణామానన్ద ఇతి సంబన్ధః । శ్రాద్ధాదికర్మభిరిత్యాదిశబ్దేన పిణ్డపితృయజ్ఞాది గృహ్యతే ।
కే తే కర్మదేవా నామ తత్రాఽఽహ —
అగ్నిహోత్రాదీతి ।
యథా గన్ధర్వానన్దః శతగుణీకృతః కర్మదేవానామేక ఆనన్దస్తథా కర్మదేవానన్దః శతగుణీకృతః సన్నాజానదేవానామేక ఆనన్దో భవతీత్యాహ —
తథైవేతి ।
కుత్ర వీతతృష్ణత్వం తత్రాఽఽహ —
ఆజానదేవేభ్య ఇతి ।
శ్రోత్రియాదివాక్యస్య ప్రకృతాసంగతిమాశఙ్క్యాఽఽహ —
తస్య చేతి ।
ఎవమ్భూతస్య విశేషణత్రయవిశిష్టస్యేతి యావత్ ।
ప్రజాపతిలోకశబ్దస్య బ్రహ్మలోకాశబ్దాదర్థభేదమాహ —
విరాడితి ।
యథా విరాడాత్మన్యాజానదేవానన్దః శతగుణీకృతః సన్నేక ఆనన్దో భవతి తథా విరాడాత్మోపాసితా శ్రోత్రియత్వాదివిశేషణో విరాజా తుల్యానన్దః స్యాదిత్యాహ —
తథేతి ।
తచ్ఛతగుణీకృతేతి తచ్ఛబ్దో విరాడానన్దవిషయః ।
శ్రోత్రియత్వాదివిశేషణవానపి హిరణ్యగర్భోపాసకస్తేన తుల్యానన్దో భవతీత్యాహ —
యశ్చేతి ।
హిరణ్యగర్భానన్దాదుపరిష్టాదపి బ్రహ్మానన్దే గణితభేదే ప్రాకరణికే ప్రాప్తే ప్రత్యాహ —
అతః పరమితి ।
ఎషోఽస్య పరమ ఆనన్ద ఇత్యుపక్రమ్య కిమిత్యానన్దాన్తరముపదర్శితమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
ఎష ఇతి ।
తథాఽపి సౌషుప్తం సర్వాత్మత్వముపేక్షితమితి చేన్నేత్యాహ —
యస్య చేతి ।
ప్రకృతస్య బ్రహ్మానన్దస్యాపరిచ్ఛిన్నత్వమాహ —
తత్ర హీతి ।
అనవచ్ఛిన్నత్వఫలమాహ —
భూమత్వాదితి।
బ్రహ్మానన్దాదితరే పరిచ్ఛిన్నా మర్త్యాశ్చేత్యాహ —
ఇతర ఇతి ।
అథ యత్రాన్యత్పశ్యతీత్యాదిశ్రుతేరితి భావః ।
శ్రోత్రియాదిపదాని వ్యాఖ్యాయ తాత్పర్యం దర్శయతి —
అత్ర చేతి ।
మధ్యే విశేషణేషు త్రిష్వితి యావత్ । తుల్యే సర్వపర్యాయేష్వితి శేషః ।
విశేషణాన్తరే విశేషమాహ —
అకామహతత్వేతి ।
యథోక్తం విభాగముపపాదయితుం సిద్ధమర్థమాహ —
అత్రైతానీతి ।
యశ్చేత్యాదివాక్యం సప్తమ్యర్థః । తస్య తస్యాఽఽనన్దస్యేతి దైవప్రాజాపత్యాదినిర్దేశః ।
అర్థాదభిహితత్వే దృష్టాన్తమాహ —
యథేతి।
యే కర్మణా దేవత్వమిత్యాదిశ్రుతిసామర్థ్యాద్దేవానన్దాప్తౌ యథా కర్మాణి సాధనాన్యుక్తాని తథా యశ్చేత్యాదిశ్రుతిసామర్థ్యాదేతాన్యపి శ్రోత్రియత్వాదీని తత్తదానన్దప్రాప్తౌ సాధనాని వివక్షితానీత్యర్థః ।
నను త్రయాణామవిశేషశ్రుతౌ కథం శ్రోత్రియత్వావృజినత్వయోః సర్వత్ర తుల్యత్వం న హి తే పూర్వభూమిషు శ్రుతే తథా చాకామహతత్వవదానన్దోత్కర్షే తయోరపి హేతుతేతి తత్రాఽఽహ —
తత్ర చేతి ।
నిర్ధారణార్థా సప్తమీ । న హి శ్రోత్రియత్వాదిశూన్యః సార్వభౌమాదిదిసుఖమనుభవితుముత్సహతే । తథా చ సర్వత్ర శ్రోత్రిన్ద్రియత్వాదేస్తుల్యత్వాన్న తదానన్దాతిరేకప్రాప్తావసాధారణం సాధనమిత్యర్థః ।
యదుక్తమానన్దశతగుణవృద్ధిహేతురకామహతత్వకృతో విశేష ఇతి తదుపపాదయతి —
అకామహతత్వం త్వితి ।
పూర్వపూర్వభూమిషు వైరాగ్యముత్తరోత్తరభూమ్యానన్దప్రాప్తిసాధనం వైరాగ్యస్య తరతమభావేన పరమకాష్ఠోపపత్తేర్నిరతిశయస్య తస్య పరమానన్దప్రాప్తిసాధనత్వసంభవాదిత్యర్థః ।
యశ్చేత్యాదివాక్యస్యేత్థం తాత్పర్యముక్త్వా ప్రకృతే పరమానన్దే విద్వదనుభవం ప్రమాణయతి —
స ఎష ఇతి ।
నిరతిశయమకామహతత్వం పరమానన్దప్రాప్తిహేతురిత్యత్ర ప్రమాణమాహ —
తథా చేతి ।
ప్రకృతం ప్రత్యగ్భూతం పరమానన్దమేష ఇతి పరామృశతి ।
శ్రుతిర్మేధావీత్యాద్యా తాం వ్యాచష్టే —
నేత్యాదినా ।
తథాఽపి కిం తద్భయకారణం తదాహ —
యద్యదితి ।
మేధావిత్వాత్ప్రజ్ఞాతిశయశాలిత్వాదితి యావత్ ।
తదేవ భయకారణం ప్రకటయతి —
సర్వమితి ॥ ౩౩ ॥