स यो मनुष्याणामित्यदिवाक्यतात्पर्यमाह —

यस्येति ।

यथा सैन्धवावयवैः सैन्धवाचलं लोको बोधयति तथा तस्याऽऽनन्दस्य मात्रा नामावयवास्तत्प्रदर्शनद्वारेणावयविनं परमानन्दमधिगमयितुमिच्छन्ननन्तरो ग्रन्थः प्रवृत्त इत्यर्थः ।

तात्पर्यमुक्त्वाऽक्षराणि व्याचष्टे —

स यः कश्चिदित्यादिना ।

राद्धत्वमविकलत्वं चेत्समृद्धत्वेन पुनरुक्तिरित्याशङ्क्याऽऽह —

समग्रेति ।

तदेव समृद्धत्वमपीत्याशङ्क्य व्याकरोति —

उपभोगेति ।

अन्तर्बहिःसंपत्तिभेदादपुनरुक्तिरिति भावः ।

न केवलमुक्तमेव तस्य विशेषणं किन्तु विशेषणान्तरं चास्तीत्याह —

किञ्चेति ।

विशेषणतात्पर्यमाह —

दिव्येति ।

तदनिवर्तने त्वस्य वक्ष्यमाणगन्धर्वादिष्वन्तर्भावः स्यादिति भावः । अतिशयेन संपन्न इति शेषः ।

अभेदनिर्देशस्याभिप्रायमाह —

तत्रेति ।

प्रकृतं वाक्यं सप्तम्यर्थः । आत्मनः सकाशादानन्दस्येति शेषः ।

औपचारिकत्वमभेदनिर्देशस्य भविष्यतीत्याशङ्क्याऽऽह —

परमानन्दस्येति ।

तस्यैव विषयत्वं विषयित्वमिति स्थिते फलितमाह —

तस्मादिति ।

यथोक्तो मनुष्यो न दृष्टिपथमवतरतीत्याशङ्क्याऽऽह —

युधिष्ठिरादीति ।

अथ ये शतं मनुष्याणामित्यादेस्तात्पर्यमाह —

दृष्टमिति ।

शतगुणेनोत्तरत्राऽऽनन्दस्योत्कर्षप्रदर्शनक्रमेण परमानन्दमुन्नीय तमधिगमयत्युत्तरेण ग्रन्थेनेति संबन्धः ।

परमानन्दमेव विशिनष्टि —

यत्रेति ।

भेदः संख्याव्यवहारः ।

उक्तमेव प्रपञ्चयति —

यत्रेत्यादिना ।

परमानन्दे विवृद्धिकाष्ठायां हेतुमाह —

अन्येति ।

यद्यपि यस्येत्यादिनोक्तमेतत्तथाऽपीहाक्षरव्याख्यानावसरे तदेव विवृतमित्यविरोधः । तत्तदानन्दप्रदर्शनानन्तर्यं तत्र तत्राथशब्दार्थः । तत्तद्वाक्योपक्रमो वा । एवम्प्रकारत्वं समृद्धत्वादि । पितृणामानन्द इति संबन्धः । श्राद्धादिकर्मभिरित्यादिशब्देन पिण्डपितृयज्ञादि गृह्यते ।

के ते कर्मदेवा नाम तत्राऽऽह —

अग्निहोत्रादीति ।

यथा गन्धर्वानन्दः शतगुणीकृतः कर्मदेवानामेक आनन्दस्तथा कर्मदेवानन्दः शतगुणीकृतः सन्नाजानदेवानामेक आनन्दो भवतीत्याह —

तथैवेति ।

कुत्र वीततृष्णत्वं तत्राऽऽह —

आजानदेवेभ्य इति ।

श्रोत्रियादिवाक्यस्य प्रकृतासंगतिमाशङ्क्याऽऽह —

तस्य चेति ।

एवम्भूतस्य विशेषणत्रयविशिष्टस्येति यावत् ।

प्रजापतिलोकशब्दस्य ब्रह्मलोकाशब्दादर्थभेदमाह —

विराडिति ।

यथा विराडात्मन्याजानदेवानन्दः शतगुणीकृतः सन्नेक आनन्दो भवति तथा विराडात्मोपासिता श्रोत्रियत्वादिविशेषणो विराजा तुल्यानन्दः स्यादित्याह —

तथेति ।

तच्छतगुणीकृतेति तच्छब्दो विराडानन्दविषयः ।

श्रोत्रियत्वादिविशेषणवानपि हिरण्यगर्भोपासकस्तेन तुल्यानन्दो भवतीत्याह —

यश्चेति ।

हिरण्यगर्भानन्दादुपरिष्टादपि ब्रह्मानन्दे गणितभेदे प्राकरणिके प्राप्ते प्रत्याह —

अतः परमिति ।

एषोऽस्य परम आनन्द इत्युपक्रम्य किमित्यानन्दान्तरमुपदर्शितमित्याशङ्क्याऽऽह —

एष इति ।

तथाऽपि सौषुप्तं सर्वात्मत्वमुपेक्षितमिति चेन्नेत्याह —

यस्य चेति ।

प्रकृतस्य ब्रह्मानन्दस्यापरिच्छिन्नत्वमाह —

तत्र हीति ।

अनवच्छिन्नत्वफलमाह —

भूमत्वादिति।

ब्रह्मानन्दादितरे परिच्छिन्ना मर्त्याश्चेत्याह —

इतर इति ।

अथ यत्रान्यत्पश्यतीत्यादिश्रुतेरिति भावः ।

श्रोत्रियादिपदानि व्याख्याय तात्पर्यं दर्शयति —

अत्र चेति ।

मध्ये विशेषणेषु त्रिष्विति यावत् । तुल्ये सर्वपर्यायेष्विति शेषः ।

विशेषणान्तरे विशेषमाह —

अकामहतत्वेति ।

यथोक्तं विभागमुपपादयितुं सिद्धमर्थमाह —

अत्रैतानीति ।

यश्चेत्यादिवाक्यं सप्तम्यर्थः । तस्य तस्याऽऽनन्दस्येति दैवप्राजापत्यादिनिर्देशः ।

अर्थादभिहितत्वे दृष्टान्तमाह —

यथेति।

ये कर्मणा देवत्वमित्यादिश्रुतिसामर्थ्याद्देवानन्दाप्तौ यथा कर्माणि साधनान्युक्तानि तथा यश्चेत्यादिश्रुतिसामर्थ्यादेतान्यपि श्रोत्रियत्वादीनि तत्तदानन्दप्राप्तौ साधनानि विवक्षितानीत्यर्थः ।

ननु त्रयाणामविशेषश्रुतौ कथं श्रोत्रियत्वावृजिनत्वयोः सर्वत्र तुल्यत्वं न हि ते पूर्वभूमिषु श्रुते तथा चाकामहतत्ववदानन्दोत्कर्षे तयोरपि हेतुतेति तत्राऽऽह —

तत्र चेति ।

निर्धारणार्था सप्तमी । न हि श्रोत्रियत्वादिशून्यः सार्वभौमादिदिसुखमनुभवितुमुत्सहते । तथा च सर्वत्र श्रोत्रिन्द्रियत्वादेस्तुल्यत्वान्न तदानन्दातिरेकप्राप्तावसाधारणं साधनमित्यर्थः ।

यदुक्तमानन्दशतगुणवृद्धिहेतुरकामहतत्वकृतो विशेष इति तदुपपादयति —

अकामहतत्वं त्विति ।

पूर्वपूर्वभूमिषु वैराग्यमुत्तरोत्तरभूम्यानन्दप्राप्तिसाधनं  वैराग्यस्य तरतमभावेन परमकाष्ठोपपत्तेर्निरतिशयस्य तस्य परमानन्दप्राप्तिसाधनत्वसंभवादित्यर्थः ।

यश्चेत्यादिवाक्यस्येत्थं तात्पर्यमुक्त्वा प्रकृते परमानन्दे विद्वदनुभवं प्रमाणयति —

स एष इति ।

निरतिशयमकामहतत्वं परमानन्दप्राप्तिहेतुरित्यत्र प्रमाणमाह —

तथा चेति ।

प्रकृतं प्रत्यग्भूतं परमानन्दमेष इति परामृशति ।

श्रुतिर्मेधावीत्याद्या तां व्याचष्टे —

नेत्यादिना ।

तथाऽपि किं तद्भयकारणं तदाह —

यद्यदिति ।

मेधावित्वात्प्रज्ञातिशयशालित्वादिति यावत् ।

तदेव भयकारणं प्रकटयति —

सर्वमिति ॥ ३३ ॥