ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕೋಪನಿಷದ್ಭಾಷ್ಯಮ್
ಚತುರ್ಥೋಽಧ್ಯಾಯಃತೃತೀಯಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಮ್
ಆನಂದಗಿರಿಟೀಕಾ (ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕ)
 
ಸ ವಾ ಏಷ ಏತಸ್ಮಿನ್ಸ್ವಪ್ನಾಂತೇ ರತ್ವಾ ಚರಿತ್ವಾ ದೃಷ್ಟ್ವೈವ ಪುಣ್ಯಂ ಚ ಪಾಪಂ ಚ ಪುನಃ ಪ್ರತಿನ್ಯಾಯಂ ಪ್ರತಿಯೋನ್ಯಾದ್ರವತಿ ಬುದ್ಧಾಂತಾಯೈವ ॥ ೩೪ ॥
ಅತ್ರ ವಿಜ್ಞಾನಮಯಃ ಸ್ವಯಂಜ್ಯೋತಿಃ ಆತ್ಮಾ ಸ್ವಪ್ನೇ ಪ್ರದರ್ಶಿತಃ, ಸ್ವಪ್ನಾಂತಬುದ್ಧಾಂತಸಂಚಾರೇಣ ಕಾರ್ಯಕರಣವ್ಯತಿರಿಕ್ತತಾ, ಕಾಮಕರ್ಮಪ್ರವಿವೇಕಶ್ಚ ಅಸಂಗತಯಾ ಮಹಾಮತ್ಸ್ಯದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಪ್ರದರ್ಶಿತಃ ; ಪುನಶ್ಚ ಅವಿದ್ಯಾಕಾರ್ಯಂ ಸ್ವಪ್ನ ಏವ ‘ಘ್ನಂತೀವ’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೩ । ೨೦) ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಪ್ರದರ್ಶಿತಮ್ ; ಅರ್ಥಾತ್ ಅವಿದ್ಯಾಯಾಃ ಸತತ್ತ್ವಂ ನಿರ್ಧಾರಿತಮ್ ಅತದ್ಧರ್ಮಾಧ್ಯಾರೋಪಣರೂಪತ್ವಮ್ ಅನಾತ್ಮಧರ್ಮತ್ವಂ ಚ ; ತಥಾ ವಿದ್ಯಾಯಾಶ್ಚ ಕಾರ್ಯಂ ಪ್ರದರ್ಶಿತಮ್ , ಸರ್ವಾತ್ಮಭಾವಃ, ಸ್ವಪ್ನೇ ಏವ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತಃ — ‘ಸರ್ವೋಽಸ್ಮೀತಿ ಮನ್ಯತೇ ಸೋಽಸ್ಯ ಪರಮೋ ಲೋಕಃ’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೩ । ೨೦) ಇತಿ ; ತತ್ರ ಚ ಸರ್ವಾತ್ಮಭಾವಃ ಸ್ವಭಾವೋಽಸ್ಯ, ಏವಮ್ ಅವಿದ್ಯಾಕಾಮಕರ್ಮಾದಿಸರ್ವಸಂಸಾರಧರ್ಮಸಂಬಂಧಾತೀತಂ ರೂಪಮಸ್ಯ, ಸಾಕ್ಷಾತ್ ಸುಷುಪ್ತೇ ಗೃಹ್ಯತೇ — ಇತ್ಯೇತದ್ವಿಜ್ಞಾಪಿತಮ್ ; ಸ್ವಯಂಜ್ಯೋತಿರಾತ್ಮಾ ಏಷಃ ಪರಮ ಆನಂದಃ, ಏಷ ವಿದ್ಯಾಯಾ ವಿಷಯಃ, ಸ ಏಷ ಪರಮಃ ಸಂಪ್ರಸಾದಃ, ಸುಖಸ್ಯ ಚ ಪರಾ ಕಾಷ್ಠಾ — ಇತ್ಯೇತತ್ ಏವಮಂತೇನ ಗ್ರಂಥೇನ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮ್ । ತಚ್ಚ ಏತತ್ ಸರ್ವಂ ವಿಮೋಕ್ಷಪದಾರ್ಥಸ್ಯ ದೃಷ್ಟಾಂತಭೂತಮ್ , ಬಂಧನಸ್ಯ ಚ ; ತೇ ಚ ಏತೇ ಮೋಕ್ಷಬಂಧನೇ ಸಹೇತುಕೇ ಸಪ್ರಪಂಚೇ ನಿರ್ದಿಷ್ಟೇ ವಿದ್ಯಾವಿದ್ಯಾಕಾರ್ಯೇ, ತತ್ಸರ್ವಂ ದೃಷ್ಟಾಂತಭೂತಮೇವ — ಇತಿ, ತದ್ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕಸ್ಥಾನೀಯೇ ಮೋಕ್ಷಬಂಧನೇ ಸಹೇತುಕೇ ಕಾಮಪ್ರಶ್ನಾರ್ಥಭೂತೇ ತ್ವಯಾ ವಕ್ತವ್ಯೇ ಇತಿ ಪುನಃ ಪರ್ಯನುಯುಂಕ್ತೇ ಜನಕಃ — ಅತ ಊರ್ಧ್ವಂ ವಿಮೋಕ್ಷಾಯೈವ ಬ್ರೂಹೀತಿ । ತತ್ರ ಮಹಾಮತ್ಸ್ಯವತ್ ಸ್ವಪ್ನಬುದ್ಧಾಂತೌ ಅಸಂಗಃ ಸಂಚರತಿ ಏಕ ಆತ್ಮಾ ಸ್ವಯಂಜ್ಯೋತಿರಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ ; ಯಥಾ ಚ ಅಸೌ ಕಾರ್ಯಕರಣಾನಿ ಮೃತ್ಯುರೂಪಾಣಿ ಪರಿತ್ಯಜನ್ ಉಪಾದದಾನಶ್ಚ ಮಹಾಮತ್ಸ್ಯವತ್ ಸ್ವಪ್ನಬುದ್ಧಾಂತಾವನುಸಂಚರತಿ, ತಥಾ ಜಾಯಮಾನೋ ಮ್ರಿಯಮಾಣಶ್ಚ ತೈರೇವ ಮೃತ್ಯುರೂಪೈಃ ಸಂಯುಜ್ಯತೇ ವಿಯುಜ್ಯತೇ ಚ — ‘ಉಭೌ ಲೋಕಾವನುಸಂಚರತಿ’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೩ । ೭) ಇತಿ ಸಂಚರಣಂ ಸ್ವಪ್ನಬುದ್ಧಾಂತಾನುಸಂಚಾರಸ್ಯ ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕತ್ವೇನ ಸೂಚಿತಮ್ । ತದಿಹ ವಿಸ್ತರೇಣ ಸನಿಮಿತ್ತಂ ಸಂಚರಣಂ ವರ್ಣಯಿತವ್ಯಮಿತಿ ತದರ್ಥೋಽಯಮಾರಂಭಃ । ತತ್ರ ಚ ಬುದ್ಧಾಂತಾತ್ ಸ್ವಪ್ನಾಂತರಮ್ ಅಯಮಾತ್ಮಾ ಅನುಪ್ರವೇಶಿತಃ ; ತಸ್ಮಾತ್ ಸಂಪ್ರಸಾದಸ್ಥಾನಂ ಮೋಕ್ಷದೃಷ್ಟಾಂತಭೂತಮ್ ; ತತಃ ಪ್ರಾಚ್ಯವ್ಯ ಬುದ್ಧಾಂತೇ ಸಂಸಾರವ್ಯವಹಾರಃ ಪ್ರದರ್ಶಯಿತವ್ಯ ಇತಿ ತೇನ ಅಸ್ಯ ಸಂಬಂಧಃ । ಸ ವೈ ಬುದ್ಧಾಂತಾತ್ ಸ್ವಪ್ನಾಂತಕ್ರಮೇಣ ಸಂಪ್ರಸನ್ನಃ ಏಷಃ ಏತಸ್ಮಿನ್ ಸಂಪ್ರಸಾದೇ ಸ್ಥಿತ್ವಾ, ತತಃ ಪುನಃ ಈಷತ್ಪ್ರಚ್ಯುತಃ — ಸ್ವಪ್ನಾಂತೇ ರತ್ವಾ ಚರಿತ್ವೇತ್ಯಾದಿ ಪೂರ್ವವತ್ — ಬುದ್ಧಾಂತಾಯೈವ ಆದ್ರವತಿ ॥

ಸ ವಾ ಏಷ ಏತಸ್ಮಿನ್ನಿತ್ಯಾದ್ಯುತ್ತರಗ್ರಂಥಸ್ಯ ಸಂಬಂಧಂ ವಕ್ತುಂ ವೃತ್ತಂ ಕೀರ್ತಯತಿ —

ಅತ್ರೇತಿ ।

ಅತ್ರಾಯಂ ಪುರುಷಃ ಸಯಂ ಜ್ಯೋತಿರ್ಭವತೀತಿ ವಾಕ್ಯಂ ಸಪ್ತಮ್ಯರ್ಥಃ ।

ವೃತ್ತಮರ್ಥಾಂತರಮನುದ್ರವತಿ —

ಸ್ವಪ್ನಾಂತೇತಿ ।

ಕಾರ್ಯಕರಣವ್ಯತಿರಿಕ್ತತ್ವಂ ಪ್ರದರ್ಶಿತಮಿತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।

ಉಕ್ತಮರ್ಥಾಂತರಮಾಹ —

ಕಾಮೇತಿ ।

ಅಥ ಯತ್ರೈನಂ ಘ್ನಂತೀವೇತ್ಯಾದಾವುಕ್ತಮನುಭಾಷತೇ —

ಪುನಶ್ಚೇತಿ ।

ಕಿಂ ತತ್ರ ಕಾರ್ಯಪ್ರದರ್ಶನಸಾಮರ್ಥ್ಯಾನ್ನಿರ್ಧಾರಿತಮವಿದ್ಯಾಯಾಃ ಸತತ್ತ್ವಂ ತದಾಹ —

ಅತದ್ಧರ್ಮೇತಿ ।

ಅನಾತ್ಮಧರ್ಮತ್ವಮಾತ್ಮನಿ ಚೈತನ್ಯವದಸ್ವಾಭಾವಿಕತ್ವಮ್ ।

ಅವಿದ್ಯಾಕಾರ್ಯವದ್ವಿದ್ಯಾಕಾರ್ಯಂ ಚ ಸ್ವಪ್ನೇ ಸರ್ವಾತ್ಮಭಾವಲಕ್ಷಣಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತ ಏವ ಪ್ರದರ್ಶಿತಮಿತ್ಯಾಹ —

ತಥೇತಿ ।

ಸುಷುಪ್ತೇಽಪಿ ಸ್ವಪ್ನವದೇತದ್ದರ್ಶಿತಮಿತ್ಯಾಹ —

ಏವಮಿತಿ ।

ಸಾಕ್ಷಾತ್ಸ್ವರೂಪಚೈತನ್ಯವಶಾದಿತ್ಯೇತತ್ । ಅನ್ಯಥೋತ್ಥಿತಸ್ಯ ಸುಖಪರಾಮರ್ಶೋ ನ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।

ಉಕ್ತಂ ವಿದ್ಯಾಕಾರ್ಯಂ ನಿಗಮಯತಿ —

ಏಷ ಇತಿ ।

ತಮೇವ ವಿದ್ಯಾವಿಷಯಂ ವಿಶದಯತಿ —

ಸ ಏಷ ಇತಿ ।

ವೃತ್ತಾನುವಾದಮುಪಸಂಹರತಿ —

ಇತ್ಯೇತದಿತಿ ।

ಏವಮಂತೇನ ಗ್ರಂಥೇನ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಾಂತವಾಕ್ಯೇನೇತಿ ಯಾವತ್ ।

ಸೋಽಹಮಿತ್ಯಾದೇಸ್ತಾತ್ಪರ್ಯಮನುವದತಿ —

ತಚ್ಚೇತಿ ।

ಯತೋ ರಾಜೇತ್ಥಂ ಮನ್ಯತೇಽತಸ್ತಸ್ಯ ಸಹಸ್ರದಾನೇ ಯುಕ್ತಾ ಪ್ರವೃತ್ತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಅತ ಊರ್ಧ್ವಮಿತ್ಯಾದೇರಭಿಪ್ರಾಯಮನುದ್ರವತಿ —

ತೇ ಚೇತಿ ।

ಯದ್ಯಪಿ ಯಥೋಕ್ತಲಕ್ಷಣೇ ಮೋಕ್ಷಬಂಧನೇ ಪ್ರಾಗೇವೋಪದಿಷ್ಟೇ ತಥಾಽಪಿ ಪೂರ್ವೋಕ್ತಂ ಸರ್ವಂ ದೃಷ್ಟಾಂತಭೂತಮೇವ ತಯೋರಿತಿ ಯತೋ ರಾಜಾ ಭ್ರಾಮ್ಯತ್ಯತೋ ಮೋಕ್ಷಬಂಧನೇ ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕಭೂತೇ ವಕ್ತವ್ಯೇ ಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯೇನೇತಿ ಮನ್ಯಮಾನಸ್ತಂ ಪ್ರೇರಯತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಬಂಧಮೋಕ್ಷಯೋರ್ವಕ್ತವ್ಯತ್ವೇನ ಪ್ರಾಪ್ತಯೋರಪಿ ಪ್ರಥಮಂ ಬಂಧೋ ವರ್ಣ್ಯತ ಇತಿ ವಕ್ತುಂ ದೃಷ್ಟಾಂತಂ ಸ್ಮಾರಯತಿ —

ತತ್ರೇತಿ ।

ದೃಷ್ಟಾಂತಮನೂದ್ಯ ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕಸ್ಯ ಬಂಧಸ್ಯ ಸೂತ್ರಿತತ್ವಂ ದರ್ಶಯತಿ —

ಯಥಾ ಚೇತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಉಭೌ ಲೋಕಾವಿತ್ಯತ್ರ ಪ್ರಥಮಮೇವಂಶಬ್ದೋ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಃ ।

ವೃತ್ತಮನೂದ್ಯಾನಂತರಪ್ರಕರಣಮುತ್ಥಾಪಯತಿ —

ತದಿಹೇತಿ ।

ಅಜ್ಞಃ ಸಂಸಾರೀ ಸಪ್ತಮ್ಯರ್ಥಃ । ಸನಿಮಿತ್ತಂ ಕಾಮಾದಿನಾ ನಿಮಿತ್ತೇನ ಸಹಿತಮಿತ್ಯೇತತ್ ।

ಪ್ರಕರಣಾರಂಭಮುಕ್ತ್ವಾ ಸಮನಂತರವಾಕ್ಯಸ್ಯ ವ್ಯವಹಿತೇನ ಸಂಬಂಧಮಾಹ —

ತತ್ರ ಚೇತಿ ।

ಸ ವಾ ಏಷ ಏತಸ್ಮಿನ್ಬುದ್ಧಾಂತೇ ರತ್ವೇತ್ಯುಪಕ್ರಮ್ಯ ಸ್ವಪ್ನಾಂತಾಯೈವೇತಿ ವಾಕ್ಯಂ ಸಪ್ತಮ್ಯಾ ಪರಾಮೃಶ್ಯತೇ ।

ಸ್ವಪ್ನಾಂತಶಬ್ದಸ್ಯ ಸ್ವಪ್ನವಿಷಯವ್ಯಾವೃತ್ಯರ್ಥಂ ವಿಶಿನಷ್ಟಿ —

ಸಂಪ್ರಸಾದೇತಿ ।

ಕಥಂ ಪುನಃ ಸಂಪ್ರಸನ್ನಸ್ಯ ಸಂಸಾರೋಪವರ್ಣನಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —

ತತ ಇತಿ ।

ಪ್ರಾಗುಕ್ತಃ ಸಪ್ತಮ್ಯರ್ಥೋ ವ್ಯವಹಿತೋ ಗ್ರಂಥಸ್ತೇನೇತಿ ಪರಾಮೃಶ್ಯತೇ । ಸಮನಂತರಗ್ರಂಥಃ ಷಷ್ಠ್ಯೋಚ್ಯತೇ ।

ವಾಕ್ಯಸ್ಯ ವ್ಯವಹಿತೇನ ಸಂಬಂಧಮುಕ್ತ್ವಾ ತದಕ್ಷರಾಣಿ ಯೋಜಯತಿ —

ಸ ವೈ ಬುದ್ಧಾಂತಾದಿತಿ ।

ಸ್ವಪ್ನಾಂತೇ ರತ್ವಾ ಚರಿತ್ವೇತ್ಯಾದಿ ಬುದ್ಧಾಂತಾಯೈವಾಽಽದ್ರವತೀತ್ಯೇತದಂತಂ ಪೂರ್ವವದಿತಿ ಯೋಜನಾ ॥ ೩೪ ॥