ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕೋಪನಿಷದ್ಭಾಷ್ಯಮ್
ಚತುರ್ಥೋಽಧ್ಯಾಯಃತೃತೀಯಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಮ್
ಆನಂದಗಿರಿಟೀಕಾ (ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕ)
 
ಸ ಯತ್ರಾಯಮಣಿಮಾನಂ ನ್ಯೇತಿ ಜರಯಾ ವೋಪತಪತಾ ವಾಣಿಮಾನಂ ನಿಗಚ್ಛತಿ ತದ್ಯಥಾಮ್ರಂ ವೋದುಂಬರಂ ವಾ ಪಿಪ್ಪಲಂ ವಾ ಬಂಧನಾತ್ಪ್ರಮುಚ್ಯತ ಏವಮೇವಾಯಂ ಪುರುಷ ಏಭ್ಯೋಽಂಗೇಭ್ಯಃ ಸಂಪ್ರಮುಚ್ಯ ಪುನಃ ಪ್ರತಿನ್ಯಾಯಂ ಪ್ರತಿಯೋನ್ಯಾದ್ರವತಿ ಪ್ರಾಣಾಯೈವ ॥ ೩೬ ॥
ತದಸ್ಯ ಊರ್ಧ್ವೋಚ್ಛ್ವಾಸಿತ್ವಂ ಕಸ್ಮಿನ್ಕಾಲೇ ಕಿನ್ನಿಮಿತ್ತಂ ಕಥಂ ಕಿಮರ್ಥಂ ವಾ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯೇತದುಚ್ಯತೇ — ಸೋಽಯಂ ಪ್ರಾಕೃತಃ ಶಿರಃಪಾಣ್ಯಾದಿಮಾನ್ ಪಿಂಡಃ, ಯತ್ರ ಯಸ್ಮಿನ್ಕಾಲೇ ಅಯಮ್ ಅಣಿಮಾನಮ್ ಅಣೋರ್ಭಾವಮ್ ಅಣುತ್ವಮ್ ಕಾರ್ಶ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ, ನ್ಯೇತಿ ನಿಗಚ್ಛತಿ ; ಕಿನ್ನಿಮಿತ್ತಮ್ ? ಜರಯಾ ವಾ ಸ್ವಯಮೇವ ಕಾಲಪಕ್ವಫಲವತ್ ಜೀರ್ಣಃ ಕಾರ್ಶ್ಯಂ ಗಚ್ಛತಿ ; ಉಪತಪತೀತಿ ಉಪತಪನ್ ಜ್ವರಾದಿರೋಗಃ ತೇನ ಉಪತಪತಾ ವಾ ; ಉಪತಪ್ಯಮಾನೋ ಹಿ ರೋಗೇಣ ವಿಷಮಾಗ್ನಿತಯಾ ಅನ್ನಂ ಭುಕ್ತಂ ನ ಜರಯತಿ, ತತಃ ಅನ್ನರಸೇನ ಅನುಪಚೀಯಮಾನಃ ಪಿಂಡಃ ಕಾರ್ಶ್ಯಮಾಪದ್ಯತೇ, ತದುಚ್ಯತೇ — ಉಪತಪತಾ ವೇತಿ ; ಅಣಿಮಾನಂ ನಿಗಚ್ಛತಿ । ಯದಾ ಅತ್ಯಂತಕಾರ್ಶ್ಯಂ ಪ್ರತಿಪನ್ನಃ ಜರಾದಿನಿಮಿತ್ತೈಃ, ತದಾ ಊರ್ಧ್ವೋಚ್ಛ್ವಾಸೀ ಭವತಿ ; ಯದಾ ಊರ್ಧ್ವೋಚ್ಛ್ವಾಸೀ, ತದಾ ಭೃಶಾಹಿತಸಂಭಾರಶಕಟವತ್ ಉತ್ಸರ್ಜನ್ಯಾತಿ । ಜರಾಭಿಭವಃ ರೋಗಾದಿಪೀಡನಂ ಕಾರ್ಶ್ಯಾಪತ್ತಿಶ್ಚ ಶರೀರವತಃ ಅವಶ್ಯಂಭಾವಿನ ಏತೇಽನರ್ಥಾ ಇತಿ ವೈರಾಗ್ಯಾಯ ಇದಮುಚ್ಯತೇ । ಯದಾ ಅಸೌ ಉತ್ಸರ್ಜನ್ಯಾತಿ, ತದಾ ಕಥಂ ಶರೀರಂ ವಿಮುಂಚತೀತಿ ದೃಷ್ಟಾಂತ ಉಚ್ಯತೇ — ತತ್ ತತ್ರ ಯಥಾ ಆಮ್ರಂ ವಾ ಫಲಮ್ , ಉದುಂಬರಂ ವಾ ಫಲಮ್ , ಪಿಪ್ಪಲಂ ವಾ ಫಲಮ್ ; ವಿಷಮಾನೇಕದೃಷ್ಟಾಂತೋಪಾದಾನಂ ಮರಣಸ್ಯಾನಿಯತನಿಮಿತ್ತತ್ವಖ್ಯಾಪನಾರ್ಥಮ್ ; ಅನಿಯತಾನಿ ಹಿ ಮರಣಸ್ಯ ನಿಮಿತ್ತಾನಿ ಅಸಂಖ್ಯಾತಾನಿ ಚ ; ಏತದಪಿ ವೈರಾಗ್ಯಾರ್ಥಮೇವ — ಯಸ್ಮಾತ್ ಅಯಮ್ ಅನೇಕಮರಣನಿಮಿತ್ತವಾನ್ ತಸ್ಮಾತ್ ಸರ್ವದಾ ಮೃತ್ಯೋರಾಸ್ಯೇ ವರ್ತತೇ ಇತಿ । ಬಂಧನಾತ್ — ಬಧ್ಯತೇ ಯೇನ ವೃಂತೇನ ಸಹ, ಸ ಬಂಧನಕಾರಣೋ ರಸಃ, ಯಸ್ಮಿನ್ವಾ ಬಧ್ಯತ ಇತಿ ವೃಂತಮೇವ ಉಚ್ಯತೇ ಬಂಧನಮ್ — ತಸ್ಮಾತ್ ರಸಾತ್ ವೃಂತಾದ್ವಾ ಬಂಧನಾತ್ ಪ್ರಮುಚ್ಯತೇ ವಾತಾದ್ಯನೇಕನಿಮಿತ್ತಮ್ ; ಏವಮೇವ ಅಯಂ ಪುರುಷಃ ಲಿಂಗಾತ್ಮಾ ಲಿಂಗೋಪಾಧಿಃ ಏಭ್ಯೋಽಂಗೇಭ್ಯಃ ಚಕ್ಷುರಾದಿದೇಹಾವಯವೇಭ್ಯಃ, ಸಂಪ್ರಮುಚ್ಯ ಸಮ್ಯಙ್ನಿರ್ಲೇಪೇನ ಪ್ರಮುಚ್ಯ — ನ ಸುಷುಪ್ತಗಮನಕಾಲ ಇವ ಪ್ರಾಣೇನ ರಕ್ಷನ್ , ಕಿಂ ತರ್ಹಿ ಸಹ ವಾಯುನಾ ಉಪಸಂಹೃತ್ಯ, ಪುನಃ ಪ್ರತಿನ್ಯಾಯಮ್ — ಪುನಃಶಬ್ದಾತ್ ಪೂರ್ವಮಪಿ ಅಯಂ ದೇಹಾತ್ ದೇಹಾಂತರಮ್ ಅಸಕೃತ್ ಗತವಾನ್ ಯಥಾ ಸ್ವಪ್ನಬುದ್ಧಾಂತೌ ಪುನಃ ಪುನರ್ಗಚ್ಛತಿ ತಥಾ, ಪುನಃ ಪ್ರತಿನ್ಯಾಯಮ್ ಪ್ರತಿಗಮನಂ ಯಥಾಗತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ, ಪ್ರತಿಯೋನಿಂ ಯೋನಿಂ ಯೋನಿಂ ಪ್ರತಿ ಕರ್ಮಶ್ರುತಾದಿವಶಾತ್ ಆದ್ರವತಿ ; ಕಿಮರ್ಥಮ್ ? ಪ್ರಾಣಾಯೈವ ಪ್ರಾಣವ್ಯೂಹಾಯೈವೇತ್ಯರ್ಥಃ ; ಸಪ್ರಾಣ ಏವ ಹಿ ಗಚ್ಛತಿ, ತತಃ ‘ಪ್ರಾಣಾಯೈವ’ ಇತಿ ವಿಶೇಷಣಮನರ್ಥಕಮ್ ; ಪ್ರಾಣವ್ಯೂಹಾಯ ಹಿ ಗಮನಂ ದೇಹಾತ್ ದೇಹಾಂತರಂ ಪ್ರತಿ ; ತೇನ ಹಿ ಅಸ್ಯ ಕರ್ಮಫಲೋಪಭೋಗಾರ್ಥಸಿದ್ಧಿಃ, ನ ಪ್ರಾಣಸತ್ತಾಮಾತ್ರೇಣ । ತಸ್ಮಾತ್ ತಾದರ್ಥ್ಯಾರ್ಥಂ ಯುಕ್ತಂ ವಿಶೇಷಣಮ್ — ಪ್ರಾಣವ್ಯೂಹಾಯೇತಿ ॥

ಪ್ರಶ್ನಚತುಷ್ಟಯಮನೂದ್ಯ ತದುತ್ತರತ್ವೇನ ಸ ಯತ್ರೇತ್ಯಾದಿ ವಾಕ್ಯಮಾದಾಯ ವ್ಯಾಕರೋತಿ —

ತದಸ್ಯೇತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಂ ಕಾರ್ಶ್ಯನಿಮಿತ್ತಂ ಸ್ವಾಭಾವಿಕಮಾಗಂತುಕಂ ಚೇತಿ ದರ್ಶಯತಿ —

ಕಿಂನ್ನಿಮಿತ್ತಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಕಥಂ ಜ್ವರಾದಿನಾ ಕಾರ್ಶ್ಯಪ್ರಾಪ್ತಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —

ಉಪತಪ್ಯಮಾನೋ ಹೀತಿ ।

ಯಥೋಕ್ತನಿಮಿತ್ತದ್ವಯವಶಾತ್ಕಾರ್ಶ್ಯಪ್ರಾಪ್ತಿಂ ನಿಗಮಯತಿ —

ಅಣಿಮಾನಮಿತಿ ।

ಕಸ್ಮಿನ್ಕಾಲೇ ತದೂರ್ಧ್ವೋಚ್ಛ್ವಾಸಿತ್ವಮಸ್ಯೇತಿ ಪ್ರಶ್ನಸ್ಯೋತ್ತರಮುಕ್ತಯಾ ವಿಧಯಾ ಸಿದ್ಧಮಿತ್ಯಾಹ —

ಯದೇತಿ ।

ಅವಶಿಷ್ಟಪ್ರಶ್ನತ್ರಯಸ್ಯೋತ್ತರಮಾಹ —

ಯದೋರ್ಧ್ವೋಚ್ಛ್ವಾಸೀತಿ ।

ತತ್ರ ಹಿ ಕಾರ್ಶ್ಯನಿಮಿತ್ತಂ ಸಂಭೃತಶಕಟವನ್ನಾನಾಶಬ್ದಕರಣಂ ಸ್ವರೂಪಂ ಶರೀರವಿಮೋಕ್ಷಣಂ ಪ್ರಯೋಜನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಸ ಯತ್ರೇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಾದರ್ಥಸಿದ್ಧಮರ್ಥಮಾಹ —

ಜರೇತಿ ।

ತದ್ಯಥೇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಂ ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಮಾದಾಯ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ —

ಯದೇತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಕಥಂ ಬಂಧನಾತ್ಪ್ರಮುಚ್ಯತ ಇತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।

ಕಿಮಿತಿ ವಿಷಮನೇಕದೃಷ್ಟಾಂತೋಪಾದಾನಮೇಕೇನಾಪಿ ವಿವಕ್ಷಿತಸಿದ್ಧೇರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —

ವಿಷಮೇತಿ ।

ಕಥಂ ಮರಣಸ್ಯಾನಿಯತಾನ್ಯನೇಕಾನಿ ನಿಮಿತ್ತಾನಿ ಸಂಭವಂತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾನುಭವಮನುಸೃತ್ಯಾಽಽಹ —

ಅನಿಯತಾನೀತಿ ।

ಅಥ ಮರಣಸ್ಯಾನೇಕಾನಿಯತನಿಮಿತ್ತವತ್ತ್ವಸಂಕೀರ್ತನಂ ಕುತ್ರೋಪಯುಜ್ಯತೇ ತತ್ರಾಽಽಹ —

ಏತದಪೀತಿ ।

ತದರ್ಥವತ್ವಮೇವ ಸಮರ್ಥಯತೇ —

ಯಸ್ಮಾದಿತಿ ।

ಇತ್ಯಪ್ರಮತ್ತೈರ್ಭವಿತವ್ಯಮಿತಿ ಶೇಷಃ ।

ವೃತ್ತೇನ ಸಹ ಫಲಂ ಯೇನ ರಸೇನ ಸಂಬಧ್ಯತೇ ಸ ರಸೋ ಬಂಧನಕಾರಣಭೂತೋ ಬಂಧನಂ ವೃಂತಮೇವ ವಾ ಬಂಧನಂ ಯಸ್ಮಿನ್ಫಲಂ ಬಧ್ಯತೇ ರಸೇನೇತಿ ವ್ಯುತ್ಪತ್ತೇಸ್ತಸ್ಮಾದ್ಬಂಧನಾದನೇಕಾನಿಮಿತ್ತವಶಾತ್ಪೂರ್ವೋಕ್ತಸ್ಯ ಫಲಸ್ಯ ಭವತಿ ಪ್ರಮೋಕ್ಷಣಮಿತ್ಯಾಹ —

ಬಂಧನಾದಿತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಲಿಂಗಮಾತ್ಮೋಪಾಧಿರಸ್ಯೇತಿ ತದ್ವಿಶಿಷ್ಟಃ ಶಾರೀರಸ್ತಥೋಚ್ಯತೇ । ಸಂಪ್ರಮುಚ್ಯಾಽಽದ್ರವತೀತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।

ಸಮಿತ್ಯುಪಸರ್ಗಸ್ಯ ತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ —

ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಯದಿ ಸ್ವಪ್ನಾವಸ್ಥಾಯಾಮಿವ ಮರಣಾವಸ್ಥಾಯಾಂ ಪ್ರಾಣೇನ ದೇಹಂ ರಕ್ಷನ್ನಾದ್ರವತೀತಿ ನಾಽಽದ್ರಿಯತೇ ಕೇನ ಪ್ರಕಾರೇಣ ತರ್ಹಿ ತದಾ ದೇಹಾಂತರಂ ಪ್ರತಿ ಗಮನಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —

ಕಿಂ ತರ್ಹೀತಿ ।

ವಾಯುನಾ ಪ್ರಾಣೇನ ಸಹ ಕರಣಜಾತಮುಪಸಂಹೃತ್ಯಾಽಽದ್ರವತೀತಿ ಪೂರ್ವವತ್ಸಂಬಂಧಃ ।

ಪುನಃ ಪ್ರತಿನ್ಯಾಯಮಿತಿ ಪ್ರತೀಕಮಾದಾಯ ಪುನಃಶಬ್ದಸ್ಯ ತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ —

ಪುನರಿತ್ಯಾದಿನಾ ।

ತಥಾ ಪುನರಾದ್ರವತೀತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।

ಯಥಾ ಪೂರ್ವಮಿಮಂ ದೇಹಂ ಪ್ರಾಪ್ತವಾನ್ಪುನರಪಿ ತಥೈವ ದೇಹಾಂತರಂ ಗಚ್ಛತೀತ್ಯಾಹ —

ಪ್ರತಿನ್ಯಾಯಮಿತಿ ।

ದೇಹಾಂತರಗಮನೇ ಕಾರಣಮಾಹ —

ಕರ್ಮೇತಿ ।

ಆದಿಶಬ್ದೇನ ಪೂರ್ವಪ್ರಜ್ಞಾ ಗೃಹ್ಯತೇ । ಪ್ರಾಣವ್ಯೂಹಾಯ ಪ್ರಾಣಾನಾಂ ವಿಶೇಷಾಭಿವ್ಯಕ್ತಿಲಾಭಾಯೇತಿ ಯಾವತ್ ।

ಪ್ರಾಣಾಯೇತಿ ಶ್ರುತಿಃ ಕಿಮರ್ಥಮಿತ್ಥಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯತೇ ತತ್ರಾಽಽಹ —

ಸಪ್ರಾಣ ಇತಿ ।

ಏತಚ್ಚ ತದನಂತರಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯಧಿಕರಣೇ ನಿರ್ಧಾರಿತಮ್ ।

ಪ್ರಾಣಾಯೇತಿ ವಿಶೇಷಣಸ್ಯಾಽಽನರ್ಥಕ್ಯಾದ್ಯುಕ್ತಂ ಪ್ರಾಣವ್ಯೂಹಾಯೇತಿ ವಿಶೇಷಣಮಿತ್ಯಾಹ —

ಪ್ರಾಣೇತಿ।

ನನ್ವಸ್ಯ ಪ್ರಾಣಃ ಸಹ ವರ್ತತೇ ಚೇತ್ತಾವತೈವ ಭೋಗಸಿದ್ಧೇರಲಂ ಪ್ರಾಣವ್ಯೂಹೇನೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —

ತೇನ ಹೀತಿ ।

ಅನ್ಯಥಾ ಸುಷುಪ್ತಿಮೂರ್ಛಯೋರಪಿ ಭೋಗಪ್ರಸಕ್ತೇರಿತ್ಯರ್ಥಃ । ತಾದರ್ಥ್ಯಾಯ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಭೋಗಶೇಷತ್ವಸಿಧ್ಯರ್ಥಮಿತಿ ಯಾವತ್ ॥ ೩೬ ॥