ப்³ருஹதா³ரண்யகோபநிஷத்³பா⁴ஷ்யம்
சதுர்தோ²(அ)த்⁴யாய:த்ருதீயம் ப்³ராஹ்மணம்
ஆநந்த³கி³ரிடீகா (ப்³ருஹதா³ரண்யக)
 
ஸ யத்ராயமணிமாநம் ந்யேதி ஜரயா வோபதபதா வாணிமாநம் நிக³ச்ச²தி தத்³யதா²ம்ரம் வோது³ம்ப³ரம் வா பிப்பலம் வா ப³ந்த⁴நாத்ப்ரமுச்யத ஏவமேவாயம் புருஷ ஏப்⁴யோ(அ)ங்கே³ப்⁴ய: ஸம்ப்ரமுச்ய புந: ப்ரதிந்யாயம் ப்ரதியோந்யாத்³ரவதி ப்ராணாயைவ ॥ 36 ॥
தத³ஸ்ய ஊர்த்⁴வோச்ச்²வாஸித்வம் கஸ்மிந்காலே கிந்நிமித்தம் கத²ம் கிமர்த²ம் வா ஸ்யாதி³த்யேதது³ச்யதே — ஸோ(அ)யம் ப்ராக்ருத: ஶிர:பாண்யாதி³மாந் பிண்ட³:, யத்ர யஸ்மிந்காலே அயம் அணிமாநம் அணோர்பா⁴வம் அணுத்வம் கார்ஶ்யமித்யர்த²:, ந்யேதி நிக³ச்ச²தி ; கிந்நிமித்தம் ? ஜரயா வா ஸ்வயமேவ காலபக்வப²லவத் ஜீர்ண: கார்ஶ்யம் க³ச்ச²தி ; உபதபதீதி உபதபந் ஜ்வராதி³ரோக³: தேந உபதபதா வா ; உபதப்யமாநோ ஹி ரோகே³ண விஷமாக்³நிதயா அந்நம் பு⁴க்தம் ந ஜரயதி, தத: அந்நரஸேந அநுபசீயமாந: பிண்ட³: கார்ஶ்யமாபத்³யதே, தது³ச்யதே — உபதபதா வேதி ; அணிமாநம் நிக³ச்ச²தி । யதா³ அத்யந்தகார்ஶ்யம் ப்ரதிபந்ந: ஜராதி³நிமித்தை:, ததா³ ஊர்த்⁴வோச்ச்²வாஸீ ப⁴வதி ; யதா³ ஊர்த்⁴வோச்ச்²வாஸீ, ததா³ ப்⁴ருஶாஹிதஸம்பா⁴ரஶகடவத் உத்ஸர்ஜந்யாதி । ஜராபி⁴ப⁴வ: ரோகா³தி³பீட³நம் கார்ஶ்யாபத்திஶ்ச ஶரீரவத: அவஶ்யம்பா⁴விந ஏதே(அ)நர்தா² இதி வைராக்³யாய இத³முச்யதே । யதா³ அஸௌ உத்ஸர்ஜந்யாதி, ததா³ கத²ம் ஶரீரம் விமுஞ்சதீதி த்³ருஷ்டாந்த உச்யதே — தத் தத்ர யதா² ஆம்ரம் வா ப²லம் , உது³ம்ப³ரம் வா ப²லம் , பிப்பலம் வா ப²லம் ; விஷமாநேகத்³ருஷ்டாந்தோபாதா³நம் மரணஸ்யாநியதநிமித்தத்வக்²யாபநார்த²ம் ; அநியதாநி ஹி மரணஸ்ய நிமித்தாநி அஸங்க்²யாதாநி ச ; ஏதத³பி வைராக்³யார்த²மேவ — யஸ்மாத் அயம் அநேகமரணநிமித்தவாந் தஸ்மாத் ஸர்வதா³ ம்ருத்யோராஸ்யே வர்ததே இதி । ப³ந்த⁴நாத் — ப³த்⁴யதே யேந வ்ருந்தேந ஸஹ, ஸ ப³ந்த⁴நகாரணோ ரஸ:, யஸ்மிந்வா ப³த்⁴யத இதி வ்ருந்தமேவ உச்யதே ப³ந்த⁴நம் — தஸ்மாத் ரஸாத் வ்ருந்தாத்³வா ப³ந்த⁴நாத் ப்ரமுச்யதே வாதாத்³யநேகநிமித்தம் ; ஏவமேவ அயம் புருஷ: லிங்கா³த்மா லிங்கோ³பாதி⁴: ஏப்⁴யோ(அ)ங்கே³ப்⁴ய: சக்ஷுராதி³தே³ஹாவயவேப்⁴ய:, ஸம்ப்ரமுச்ய ஸம்யங்நிர்லேபேந ப்ரமுச்ய — ந ஸுஷுப்தக³மநகால இவ ப்ராணேந ரக்ஷந் , கிம் தர்ஹி ஸஹ வாயுநா உபஸம்ஹ்ருத்ய, புந: ப்ரதிந்யாயம் — புந:ஶப்³தா³த் பூர்வமபி அயம் தே³ஹாத் தே³ஹாந்தரம் அஸக்ருத் க³தவாந் யதா² ஸ்வப்நபு³த்³தா⁴ந்தௌ புந: புநர்க³ச்ச²தி ததா², புந: ப்ரதிந்யாயம் ப்ரதிக³மநம் யதா²க³தமித்யர்த²:, ப்ரதியோநிம் யோநிம் யோநிம் ப்ரதி கர்மஶ்ருதாதி³வஶாத் ஆத்³ரவதி ; கிமர்த²ம் ? ப்ராணாயைவ ப்ராணவ்யூஹாயைவேத்யர்த²: ; ஸப்ராண ஏவ ஹி க³ச்ச²தி, தத: ‘ப்ராணாயைவ’ இதி விஶேஷணமநர்த²கம் ; ப்ராணவ்யூஹாய ஹி க³மநம் தே³ஹாத் தே³ஹாந்தரம் ப்ரதி ; தேந ஹி அஸ்ய கர்மப²லோபபோ⁴கா³ர்த²ஸித்³தி⁴:, ந ப்ராணஸத்தாமாத்ரேண । தஸ்மாத் தாத³ர்த்²யார்த²ம் யுக்தம் விஶேஷணம் — ப்ராணவ்யூஹாயேதி ॥

ப்ரஶ்நசதுஷ்டயமநூத்³ய தது³த்தரத்வேந ஸ யத்ரேத்யாதி³ வாக்யமாதா³ய வ்யாகரோதி —

தத³ஸ்யேத்யாதி³நா ।

ப்ரஶ்நபூர்வகம் கார்ஶ்யநிமித்தம் ஸ்வாபா⁴விகமாக³ந்துகம் சேதி த³ர்ஶயதி —

கிம்ந்நிமித்தமித்யாதி³நா ।

கத²ம் ஜ்வராதி³நா கார்ஶ்யப்ராப்திரித்யாஶங்க்யா(அ)(அ)ஹ —

உபதப்யமாநோ ஹீதி ।

யதோ²க்தநிமித்தத்³வயவஶாத்கார்ஶ்யப்ராப்திம் நிக³மயதி —

அணிமாநமிதி ।

கஸ்மிந்காலே ததூ³ர்த்⁴வோச்ச்²வாஸித்வமஸ்யேதி ப்ரஶ்நஸ்யோத்தரமுக்தயா வித⁴யா ஸித்³த⁴மித்யாஹ —

யதே³தி ।

அவஶிஷ்டப்ரஶ்நத்ரயஸ்யோத்தரமாஹ —

யதோ³ர்த்⁴வோச்ச்²வாஸீதி ।

தத்ர ஹி கார்ஶ்யநிமித்தம் ஸம்ப்⁴ருதஶகடவந்நாநாஶப்³த³கரணம் ஸ்வரூபம் ஶரீரவிமோக்ஷணம் ப்ரயோஜநமித்யர்த²: ।

ஸ யத்ரேத்யாதி³வாக்யாத³ர்த²ஸித்³த⁴மர்த²மாஹ —

ஜரேதி ।

தத்³யதே²த்யாதி³வாக்யம் ப்ரஶ்நபூர்வகமாதா³ய வ்யாசஷ்டே —

யதே³த்யாதி³நா ।

கத²ம் ப³ந்த⁴நாத்ப்ரமுச்யத இதி ஸம்ப³ந்த⁴: ।

கிமிதி விஷமநேகத்³ருஷ்டாந்தோபாதா³நமேகேநாபி விவக்ஷிதஸித்³தே⁴ரித்யாஶங்க்யா(அ)(அ)ஹ —

விஷமேதி ।

கத²ம் மரணஸ்யாநியதாந்யநேகாநி நிமித்தாநி ஸம்ப⁴வந்தீத்யாஶங்க்யாநுப⁴வமநுஸ்ருத்யா(அ)(அ)ஹ —

அநியதாநீதி ।

அத² மரணஸ்யாநேகாநியதநிமித்தவத்த்வஸம்கீர்தநம் குத்ரோபயுஜ்யதே தத்ரா(அ)(அ)ஹ —

ஏதத³பீதி ।

தத³ர்த²வத்வமேவ ஸமர்த²யதே —

யஸ்மாதி³தி ।

இத்யப்ரமத்தைர்ப⁴விதவ்யமிதி ஶேஷ: ।

வ்ருத்தேந ஸஹ ப²லம் யேந ரஸேந ஸம்ப³த்⁴யதே ஸ ரஸோ ப³ந்த⁴நகாரணபூ⁴தோ ப³ந்த⁴நம் வ்ருந்தமேவ வா ப³ந்த⁴நம் யஸ்மிந்ப²லம் ப³த்⁴யதே ரஸேநேதி வ்யுத்பத்தேஸ்தஸ்மாத்³ப³ந்த⁴நாத³நேகாநிமித்தவஶாத்பூர்வோக்தஸ்ய ப²லஸ்ய ப⁴வதி ப்ரமோக்ஷணமித்யாஹ —

ப³ந்த⁴நாதி³த்யாதி³நா ।

லிங்க³மாத்மோபாதி⁴ரஸ்யேதி தத்³விஶிஷ்ட: ஶாரீரஸ்ததோ²ச்யதே । ஸம்ப்ரமுச்யா(அ)(அ)த்³ரவதீதி ஸம்ப³ந்த⁴: ।

ஸமித்யுபஸர்க³ஸ்ய தாத்பர்யமாஹ —

நேத்யாதி³நா ।

யதி³ ஸ்வப்நாவஸ்தா²யாமிவ மரணாவஸ்தா²யாம் ப்ராணேந தே³ஹம் ரக்ஷந்நாத்³ரவதீதி நா(அ)(அ)த்³ரியதே கேந ப்ரகாரேண தர்ஹி ததா³ தே³ஹாந்தரம் ப்ரதி க³மநமித்யாஶங்க்யா(அ)(அ)ஹ —

கிம் தர்ஹீதி ।

வாயுநா ப்ராணேந ஸஹ கரணஜாதமுபஸம்ஹ்ருத்யா(அ)(அ)த்³ரவதீதி பூர்வவத்ஸம்ப³ந்த⁴: ।

புந: ப்ரதிந்யாயமிதி ப்ரதீகமாதா³ய புந:ஶப்³த³ஸ்ய தாத்பர்யமாஹ —

புநரித்யாதி³நா ।

ததா² புநராத்³ரவதீதி ஸம்ப³ந்த⁴: ।

யதா² பூர்வமிமம் தே³ஹம் ப்ராப்தவாந்புநரபி ததை²வ தே³ஹாந்தரம் க³ச்ச²தீத்யாஹ —

ப்ரதிந்யாயமிதி ।

தே³ஹாந்தரக³மநே காரணமாஹ —

கர்மேதி ।

ஆதி³ஶப்³தே³ந பூர்வப்ரஜ்ஞா க்³ருஹ்யதே । ப்ராணவ்யூஹாய ப்ராணாநாம் விஶேஷாபி⁴வ்யக்திலாபா⁴யேதி யாவத் ।

ப்ராணாயேதி ஶ்ருதி: கிமர்த²மித்த²ம் வ்யாக்²யாயதே தத்ரா(அ)(அ)ஹ —

ஸப்ராண இதி ।

ஏதச்ச தத³நந்தரப்ரதிபத்த்யதி⁴கரணே நிர்தா⁴ரிதம் ।

ப்ராணாயேதி விஶேஷணஸ்யா(அ)(அ)நர்த²க்யாத்³யுக்தம் ப்ராணவ்யூஹாயேதி விஶேஷணமித்யாஹ —

ப்ராணேதி।

நந்வஸ்ய ப்ராண: ஸஹ வர்ததே சேத்தாவதைவ போ⁴க³ஸித்³தே⁴ரலம் ப்ராணவ்யூஹேநேத்யாஶங்க்யா(அ)(அ)ஹ —

தேந ஹீதி ।

அந்யதா² ஸுஷுப்திமூர்ச²யோரபி போ⁴க³ப்ரஸக்தேரித்யர்த²: । தாத³ர்த்²யாய ப்ராணஸ்ய போ⁴க³ஶேஷத்வஸித்⁴யர்த²மிதி யாவத் ॥ 36 ॥