ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕೋಪನಿಷದ್ಭಾಷ್ಯಮ್
ಚತುರ್ಥೋಽಧ್ಯಾಯಃತೃತೀಯಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಮ್
ಆನಂದಗಿರಿಟೀಕಾ (ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕ)
 
ತದ್ಯಥಾ ರಾಜಾನಮಾಯಾಂತಮುಗ್ರಾಃ ಪ್ರತ್ಯೇನಸಃ ಸೂತಗ್ರಾಮಣ್ಯೋಽನ್ನೈಃ ಪಾನೈರಾವಸಥೈಃ ಪ್ರತಿಕಲ್ಪಂತೇಽಯಮಾಯಾತ್ಯಯಮಾಗಚ್ಛತೀತ್ಯೇವಂ ಹೈವಂವಿದಂ ಸರ್ವಾಣಿ ಭೂತಾನಿ ಪ್ರತಿಕಲ್ಪಂತ ಇದಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಯಾತೀದಮಾಗಚ್ಛತೀತಿ ॥ ೩೭ ॥
ತತ್ ತತ್ರ ಯಥಾ ರಾಜಾನಂ ರಾಜ್ಯಾಭಿಷಿಕ್ತಮ್ ಆಯಾಂತಂ ಸ್ವರಾಷ್ಟ್ರೇ, ಉಗ್ರಾಃ ಜಾತಿವಿಶೇಷಾಃ ಕ್ರೂರಕರ್ಮಾಣೋ ವಾ, ಪ್ರತ್ಯೇನಸಃ — ಪ್ರತಿ ಪ್ರತಿ ಏನಸಿ ಪಾಪಕರ್ಮಣಿ ನಿಯುಕ್ತಾಃ ಪ್ರತ್ಯೇನಸಃ, ತಸ್ಕರಾದಿದಂಡನಾದೌ ನಿಯುಕ್ತಾಃ, ಸೂತಾಶ್ಚ ಗ್ರಾಮಣ್ಯಶ್ಚ ಸೂತಗ್ರಾಮಣ್ಯಃ — ಸೂತಾಃ ವರ್ಣಸಂಕರಜಾತಿವಿಶೇಷಾಃ, ಗ್ರಾಮಣ್ಯಃ ಗ್ರಾಮನೇತಾರಃ, ತೇ ಪೂರ್ವಮೇವ ರಾಜ್ಞ ಆಗಮನಂ ಬುದ್ಧ್ವಾ, ಅನ್ನೈಃ ಭೋಜ್ಯಭಕ್ಷ್ಯಾದಿಪ್ರಕಾರೈಃ, ಪಾನೈಃ ಮದಿರಾದಿಭಿಃ, ಆವಸಥೈಶ್ಚ ಪ್ರಾಸಾದಾದಿಭಿಃ, ಪ್ರತಿಕಲ್ಪಂತೇ ನಿಷ್ಪನ್ನೈರೇವ ಪ್ರತೀಕ್ಷಂತೇ — ಅಯಂ ರಾಜಾ ಆಯಾತಿ ಅಯಮಾಗಚ್ಛತೀತ್ಯೇವಂ ವದಂತಃ । ಯಥಾ ಅಯಂ ದೃಷ್ಟಾಂತಃ, ಏವಂ ಹ ಏವಂವಿದಂ ಕರ್ಮಫಲಸ್ಯ ವೇದಿತಾರಂ ಸಂಸಾರಿಣಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ; ಕರ್ಮಫಲಂ ಹಿ ಪ್ರಸ್ತುತಮ್ , ತತ್ ಏವಂಶಬ್ದೇನ ಪರಾಮೃಶ್ಯತೇ ; ಸರ್ವಾಣಿ ಭೂತಾನಿ ಶರೀರಕರ್ತೄಣಿ, ಕರಣಾನುಗ್ರಹೀತೄಣಿ ಚ ಆದಿತ್ಯಾದೀನಿ, ತತ್ಕರ್ಮಪ್ರಯುಕ್ತಾನಿ ಕೃತೈರೇವ ಕರ್ಮಫಲೋಪಭೋಗಸಾಧನೈಃ ಪ್ರತೀಕ್ಷಂತೇ — ಇದಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಭೋಕ್ತೃ ಕರ್ತೃ ಚ ಅಸ್ಮಾಕಮ್ ಆಯಾತಿ, ತಥಾ ಇದಮಾಗಚ್ಛತೀತಿ ಏವಮೇವ ಚ ಕೃತ್ವಾ ಪ್ರತೀಕ್ಷಂತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥

ಸರ್ವೇಷಾಂ ಭೂತಾನಾಂ ದೇಹಾಂತರಂ ಕೃತ್ವಾ ಸಂಸಾರಿಣಿ ಪರಲೋಕಾಯ ಪ್ರಸ್ಥಿತೇ ಪ್ರತೀಕ್ಷಣಂ ಕೇನ ಪ್ರಕಾರೇಣೇತಿ ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಂ ದೃಷ್ಟಾಂತವಾಕ್ಯಮುತ್ಥಾಪ್ಯ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ —

ತತ್ತತ್ರೇತ್ಯಾದಿನಾ ।

ತತ್ರ ಪಾಪಕರ್ಮಣಿ ನಿಯುಕ್ತತ್ವಮೇವ ವ್ಯನಕ್ತಿ —

ತಸ್ಕರಾದೀತಿ ।

ಆದಿಪದೇನಾನ್ಯೇಽಪಿ ನಿಗ್ರಾಹ್ಯಾ ಗೃಹ್ಯಂತೇ । ದಂಡನಾದಾವಿತ್ಯಾದಿಶಬ್ದೋ ಹಿಂಸಾಪ್ರಭೇದಸಂಗ್ರಹಾರ್ಥಃ ।

’ಬ್ರಾಹ್ಮಣ್ಯಾಂ ಕ್ಷತ್ರಿಯಾತ್ಸೂತಃ’ ಇತಿ ಸ್ಮೃತಿಮಾಶ್ರಿತ್ಯ ಸೂತಶಬ್ದಾರ್ಥಮಾಹ —

ವರ್ಣಸಂಕರೇತಿ ।

ಭೋಜ್ಯಭಕ್ಷ್ಯಾದಿಪ್ರಕಾರೈರಿತ್ಯಾದಿಶಬ್ದೇನ ಲೇಹ್ಯಚೋಷ್ಯಯೋಃ ಸಂಗ್ರಹಃ । ಮದಿರಾದಿಭಿರಿತ್ಯಾದಿಪದೇನ ಕ್ಷೀರಾದಿ ಗೃಹ್ಯತೇ । ಪ್ರಾಸಾದಾದಿಭಿರಿತ್ಯಾದಿಶಬ್ದೋ ಗೋಪುರತೋರಣಾದಿಗ್ರಹಾರ್ಥಃ ।

ವಿದ್ವನ್ಮಾತ್ರೇ ಪ್ರತೀಯಮಾನೇ ಕಿಮಿತಿ ಕರ್ಮಫಲಸ್ಯ ವೇದಿತಾರಮಿತಿ ವಿಶೇಷೋಪಾದಾನಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —

ಕರ್ಮಫಲಂ ಹೀತಿ ।

ತತ್ಕರ್ಮಪ್ರಯುಕ್ತಾನೀತ್ಯತ್ರ ತಚ್ಛಬ್ದಃ ಸಂಸಾರಿವಿಷಯಃ । ಸಂಸಾರಿಣೋ ವಸ್ತುತೋ ಬ್ರಹ್ಮಾಭಿನ್ನತ್ವಾತ್ತಸ್ಮಿನ್ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದಃ । ಅಭ್ಯಾಸಸ್ತೂಭಯತ್ರಾಽಽದರಾರ್ಥಃ ॥ ೩೭ ॥