బృహదారణ్యకోపనిషద్భాష్యమ్
చతుర్థోఽధ్యాయఃతృతీయం బ్రాహ్మణమ్
ఆనన్దగిరిటీకా (బృహదారణ్యక)
 
తత్ర అస్య ఇదం శరీరం పరిత్యజ్య గచ్ఛతః న అన్యస్య దేహాన్తరస్యోపాదానే సామర్థ్యమస్తి, దేహేన్ద్రియవియోగాత్ ; న చ అన్యే అస్య భృత్యస్థానీయాః, గృహమివ రాజ్ఞే, శరీరాన్తరం కృత్వా ప్రతీక్షమాణా విద్యన్తే ; అథైవం సతి, కథమ్ అస్య శరీరాన్తరోపాదానమితి । ఉచ్యతే — సర్వం హ్యస్య జగత్ స్వకర్మఫలోపభోగసాధనత్వాయ ఉపాత్తమ్ ; స్వకర్మఫలోపభోగాయ చ అయం ప్రవృత్తః దేహాద్దేహాన్తరం ప్రతిపిత్సుః ; తస్మాత్ సర్వమేవ జగత్ స్వకర్మణా ప్రయుక్తం తత్కర్మఫలోపభోగయోగ్యం సాధనం కృత్వా ప్రతీక్షత ఎవ, ‘కృతం లోకం పురుషోఽభిజాయతే’ (శత. బ్రా. ౬ । ౨ । ౨ । ౨౭) ఇతి శ్రుతేః — యథా స్వప్నాత్ జాగరితం ప్రతిపిత్సోః । తత్కథమితి లోకప్రసిద్ధో దృష్టాన్త ఉచ్యతే —

తద్యథా రాజానమిత్యాదివాక్యవ్యావర్త్యామాశఙ్కామాహ —

తత్రేతి ।

ముమూర్షావస్థా సప్తమ్యర్థః ।

అథాస్య స్వయమసామర్థ్యేఽపి శరీరాన్తరకర్తారోఽన్యే భవిష్యన్తి యథా రాజ్ఞో భృత్యా గృహనిర్మాతారస్తత్రాఽఽహ —

న చేతి ।

స్వయమసామర్థ్యమన్యేషాం చాసత్త్వమితి స్థితే ఫలితమాహ —

అథేతి ।

తద్యథేత్యాదివాక్యస్య తాత్పర్యం దర్శయన్నుత్తరమాహ —

ఉచ్యత ఇతి ।

భవత్వజ్ఞస్య స్వకర్మఫలోపభోగే సాధనత్వసిద్ధ్యర్థం సర్వం జగదుపాత్తం తథాఽపి దేహాద్దేహాన్తరం ప్రతిపిత్సమానస్య కిమాయాతమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —

స్వకర్మేతి ।

స్వకర్మణేత్యత్ర స్వశబ్దస్తత్కర్మఫలోపభోగయోగ్యమిత్యత్ర తచ్ఛబ్దశ్చ ప్రకృతభోక్తృవిషయౌ । తత్ర ప్రమాణమాహ —

కృతమితి ।

పురుషో హి త్యక్తవర్తమానదేహో భూతపఞ్చకాదినా నిర్మితమేవ దేహాన్తరమభివ్యాప్య జాయత ఇతి శ్రుతేరర్థః ।

ఉక్తమేవార్థం దృష్టాన్తేన స్పష్టయతి —

యథేతి ।

స్వప్నస్థానాజ్జాగరితస్థానం ప్రతిపత్తుమిచ్ఛతః శరీరం పూర్వమేవ కృతం నాపూర్వం క్రియతే తథా దేహాద్దేహాన్తరం ప్రతిపిత్సమానస్య పఞ్చభూతాదినా కృతమేవ దేహాన్తరమిత్యర్థః ।