ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕೋಪನಿಷದ್ಭಾಷ್ಯಮ್
ಚತುರ್ಥೋಽಧ್ಯಾಯಃಚತುರ್ಥಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಮ್
ಆನಂದಗಿರಿಟೀಕಾ (ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕ)
 
ಏಕೀ ಭವತಿ ನ ಪಶ್ಯತೀತ್ಯಾಹುರೇಕೀ ಭವತಿ ನ ಜಿಘ್ರತೀತ್ಯಾಹುರೇಕೀ ಭವತಿ ನ ರಸಯತ ಇತ್ಯಾಹುರೇಕೀ ಭವತಿ ನ ವದತೀತ್ಯಾಹುರೇಕೀ ಭವತಿ ನ ಶೃಣೋತೀತ್ಯಾಹುರೇಕೀ ಭವತಿ ನ ಮನುತ ಇತ್ಯಾಹುರೇಕೀ ಭವತಿ ನ ಸ್ಪೃಶತೀತ್ಯಾಹುರೇಕೀ ಭವತಿ ನ ವಿಜಾನಾತೀತ್ಯಾಹುಸ್ತಸ್ಯ ಹೈತಸ್ಯ ಹೃದಯಸ್ಯಾಗ್ರಂ ಪ್ರದ್ಯೋತತೇ ತೇನ ಪ್ರದ್ಯೋತೇನೈಷ ಆತ್ಮಾ ನಿಷ್ಕ್ರಾಮತಿ ಚಕ್ಷುಷ್ಟೋ ವಾ ಮೂರ್ಧ್ನೋ ವಾನ್ಯೇಭ್ಯೋ ವಾ ಶರೀರದೇಶೇಭ್ಯಸ್ತಮುತ್ಕ್ರಾಮಂತಂ ಪ್ರಾಣೋಽನೂತ್ಕ್ರಾಮತಿ ಪ್ರಾಣಮನೂತ್ಕ್ರಾಮಂತಂ ಸರ್ವೇ ಪ್ರಾಣಾ ಅನೂತ್ಕ್ರಾಮಂತಿ ಸವಿಜ್ಞಾನೋ ಭವತಿ ಸವಿಜ್ಞಾನಮೇವಾನ್ವವಕ್ರಾಮತಿ । ತಂ ವಿದ್ಯಾಕರ್ಮಣೀ ಸಮನ್ವಾರಭೇತೇ ಪೂರ್ವಪ್ರಜ್ಞಾ ಚ ॥ ೨ ॥
ಶಕಟವತ್ಸಂಭೃತಸಂಭಾರ ಉತ್ಸರ್ಜನ್ಯಾತೀತ್ಯುಕ್ತಮ್ , ಕಿಂ ಪುನಃ ತಸ್ಯ ಪರಲೋಕಾಯ ಪ್ರವೃತ್ತಸ್ಯ ಪಥ್ಯದನಂ ಶಾಕಟಿಕಸಂಭಾರಸ್ಥಾನೀಯಮ್ , ಗತ್ವಾ ವಾ ಪರಲೋಕಂ ಯತ್ ಭುಂಕ್ತೇ, ಶರೀರಾದ್ಯಾರಂಭಕಂ ಚ ಯತ್ ತತ್ಕಿಮ್ ಇತ್ಯುಚ್ಯತೇ — ತಂ ಪರಲೋಕಾಯ ಗಚ್ಛಂತಮಾತ್ಮಾನಮ್ , ವಿದ್ಯಾಕರ್ಮಣೀ — ವಿದ್ಯಾ ಚ ಕರ್ಮ ಚ ವಿದ್ಯಾಕರ್ಮಣೀ ವಿದ್ಯಾ ಸರ್ವಪ್ರಕಾರಾ ವಿಹಿತಾ ಪ್ರತಿಷಿದ್ಧಾ ಚ ಅವಿಹಿತಾ ಅಪ್ರತಿಷಿದ್ಧಾ ಚ, ತಥಾ ಕರ್ಮ ವಿಹಿತಂ ಪ್ರತಿಷಿದ್ಧಂ ಚ ಅವಿಹಿತಮಪ್ರತಿಷಿದ್ಧಂ ಚ, ಸಮನ್ವಾರಭೇತೇ ಸಮ್ಯಗನ್ವಾರಭೇತೇ ಅನ್ವಾಲಭೇತೇ ಅನುಗಚ್ಛತಃ ; ಪೂರ್ವಪ್ರಜ್ಞಾ ಚ — ಪೂರ್ವಾನುಭೂತವಿಷಯಾ ಪ್ರಜ್ಞಾ ಪೂರ್ವಪ್ರಜ್ಞಾ ಅತೀತಕರ್ಮಫಲಾನುಭವವಾಸನೇತ್ಯರ್ಥಃ ; ಸಾ ಚ ವಾಸನಾ ಅಪೂರ್ವಕರ್ಮಾರಂಭೇ ಕರ್ಮವಿಪಾಕೇ ಚ ಅಂಗಂ ಭವತಿ ; ತೇನ ಅಸಾವಪಿ ಅನ್ವಾರಭತೇ ; ನ ಹಿ ತಯಾ ವಾಸನಯಾ ವಿನಾ ಕರ್ಮ ಕರ್ತುಂ ಫಲಂ ಚ ಉಪಭೋಕ್ತುಂ ಶಕ್ಯತೇ ; ನ ಹಿ ಅನಭ್ಯಸ್ತೇ ವಿಷಯೇ ಕೌಶಲಮ್ ಇಂದ್ರಿಯಾಣಾಂ ಭವತಿ ; ಪೂರ್ವಾನುಭವವಾಸನಾಪ್ರವೃತ್ತಾನಾಂ ತು ಇಂದ್ರಿಯಾಣಾಮ್ ಇಹ ಅಭ್ಯಾಸಮಂತರೇಣ ಕೌಶಲಮುಪಪದ್ಯತೇ ; ದೃಶ್ಯತೇ ಚ ಕೇಷಾಂಚಿತ್ ಕಾಸುಚಿತ್ಕ್ರಿಯಾಸು ಚಿತ್ರಕರ್ಮಾದಿಲಕ್ಷಣಾಸು ವಿನೈವ ಇಹ ಅಭ್ಯಾಸೇನ ಜನ್ಮತ ಏವ ಕೌಶಲಮ್ , ಕಾಸುಚಿತ್ ಅತ್ಯಂತಸೌಕರ್ಯಯುಕ್ತಾಸ್ವಪಿ ಅಕೌಶಲಂ ಕೇಷಾಂಚಿತ್ ; ತಥಾ ವಿಷಯೋಪಭೋಗೇಷು ಸ್ವಭಾವತ ಏವ ಕೇಷಾಂಚಿತ್ ಕೌಶಲಾಕೌಶಲೇ ದೃಶ್ಯೇತೇ ; ತಚ್ಚ ಏತತ್ಸರ್ವಂ ಪೂರ್ವಪ್ರಜ್ಞೋದ್ಭವಾನುದ್ಭವನಿಮಿತ್ತಮ್ ; ತೇನ ಪೂರ್ವಪ್ರಜ್ಞಯಾ ವಿನಾ ಕರ್ಮಣಿ ವಾ ಫಲೋಪಭೋಗೇ ವಾ ನ ಕಸ್ಯಚಿತ್ ಪ್ರವೃತ್ತಿರುಪಪದ್ಯತೇ । ತಸ್ಮಾತ್ ಏತತ್ ತ್ರಯಂ ಶಾಕಟಿಕಸಂಭಾರಸ್ಥಾನೀಯಂ ಪರಲೋಕಪಥ್ಯದನಂ ವಿದ್ಯಾಕರ್ಮಪೂರ್ವಪ್ರಜ್ಞಾಖ್ಯಮ್ । ಯಸ್ಮಾತ್ ವಿದ್ಯಾಕರ್ಮಣೀ ಪೂರ್ವಪ್ರಜ್ಞಾ ಚ ದೇಹಾಂತರಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯುಪಭೋಗಸಾಧನಮ್ , ತಸ್ಮಾತ್ ವಿದ್ಯಾಕರ್ಮಾದಿ ಶುಭಮೇವ ಸಮಾಚರೇತ್ , ಯಥಾ ಇಷ್ಟದೇಹಸಂಯೋಗೋಪಭೋಗೌ ಸ್ಯಾತಾಮ್ — ಇತಿ ಪ್ರಕರಣಾರ್ಥಃ ॥

ವೃತ್ತಮನೂದ್ಯ ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಮುತ್ತರವಾಕ್ಯಮವತಾರ್ಯ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ —

ಶಕಟವದಿತ್ಯಾದಿನಾ ।

ವಿಹಿತಾ ವಿದ್ಯಾ ಧ್ಯಾನಾತ್ಮಿಕಾ । ಪ್ರತಿಷಿದ್ಧಾ ನಗ್ನಸ್ತ್ರೀದರ್ಶನಾದಿರೂಪಾ । ಅವಿಹಿತಾ ಘಟಾದಿವಿಷಯಾ । ಅಪ್ರತಿಷಿದ್ಧಾ ಪಥಿ ಪತಿತತೃಣಾದಿವಿಷಯಾ । ವಿಹಿತಂ ಕರ್ಮ ಯಾಗಾದಿ । ಪ್ರತಿಷಿದ್ಧಂ ಬ್ರಹ್ಮಹನನಾದಿ । ಅವಿಹಿತಂ ಗಮನಾದಿ । ಅಪ್ರತಿಷಿದ್ಧಂ ನೇತ್ರಪಕ್ಷ್ಮವಿಕ್ಷೇಪಾದಿ ।

ವಿದ್ಯಾಕರ್ಮಣೋರುಪಭೋಗಸಾಧನತ್ವಪ್ರಸಿದ್ಧೇರನ್ವಾರಂಭೇಽಪಿ ಕಿಮಿತ್ಯನ್ವಾರಭತೇ ವಾಸನೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —

ಸಾ ಚೇತಿ ।

ಅಪೂರ್ವಕರ್ಮಾರಂಭಾದಾವಂಗಂ ಪೂರ್ವವಾಸನೇತ್ಯತ್ರ ಹೇತುಮಾಹ —

ನ ಹೀತಿ ।

ಉಕ್ತಮೇವ ಹೇತುಮುಪಪಾದಯತಿ —

ನ ಹೀತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಇಂದ್ರಿಯಾಣಾಂ ವಿಷಯೇಷು ಕೌಶಲಮನುಷ್ಠಾನೇ ಪ್ರಯೋಜಕಂ ತಚ್ಚ ಫಲೋಪಭೋಗೇ ಹೇತುಃ । ನ ಚಾಂತರೇಣಾಭ್ಯಾಸಮಿಂದ್ರಿಯಾಣಾಂ ವಿಷಯೇಷು ಕೌಶಲಂ ಸಂಭವತಿ ತಸ್ಮಾದನುಷ್ಠಾನಾದ್ಯಭ್ಯಾಸಾಧೀನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ತಥಾಽಪಿ ಕಥಂ ಪೂರ್ವವಾಸನಾ ಕರ್ಮಾನುಷ್ಠಾನಾದಾವಂಗಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —

ಪೂರ್ವಾನುಭವೇತಿ ।

ತತ್ರ ಲೋಕಾನುಭವಂ ಪ್ರಮಾಣಯತಿ —

ದೃಶ್ಯತೇ ಚೇತಿ ।

ಚಿತ್ರಕರ್ಮಾದೀತ್ಯಾದಿಶಬ್ದೇನ ಪ್ರಾಸಾದನಿರ್ಮಾಣಾದಿ ಗೃಹ್ಯತೇ ।

ಪೂರ್ವವಾಸನೋದ್ಭವಕೃತಂ ಕಾರ್ಯಮುಕ್ತ್ವಾ ತದಭಾವಕೃತಂ ಕಾರ್ಯಮಾಹ —

ಕಾಸುಚಿದಿತಿ ।

ರಜ್ಜುನಿರ್ಮಾಣಾದಿಷ್ವಿತಿ ಯಾವತ್ ।

ತತ್ರೈವೋದಾಹರಣಸೌಲಭ್ಯಮಾಹ —

ತಥೇತಿ ।

ತತ್ರ ಹೇತ್ವಂತರಮಾಶಂಕ್ಯ ಪರಿಹರತಿ —

ತಚ್ಚೇತಿ ।

ಕರ್ಮಾನುಷ್ಠಾನಾದೌ ಪೂರ್ವಪ್ರಜ್ಞಾಯಾ ಹೇತುತ್ವಮುಪಸಂಹರತಿ —

ತೇನೇತಿ ।

ಸಮನ್ವಾರಂಭವಚನಾರ್ಥಂ ನಿಗಮಯತಿ —

ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।

ತಸ್ಯೈವ ತಾತ್ಪರ್ಯಾರ್ಥಮಾಹ —

ಯಸ್ಮಾದಿತಿ ॥ ೨ ॥