ಸಃ ವೈ ಅಯಮ್ ಯಃ ಏವಂ ಸಂಸರತಿ ಆತ್ಮಾ — ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಪರ ಏವ, ಯಃ ಅಶನಾಯಾದ್ಯತೀತಃ ; ವಿಜ್ಞಾನಮಯಃ — ವಿಜ್ಞಾನಂ ಬುದ್ಧಿಃ, ತೇನ ಉಪಲಕ್ಷ್ಯಮಾಣಃ, ತನ್ಮಯಃ ; ‘ಕತಮ ಆತ್ಮೇತಿ ಯೋಽಯಂ ವಿಜ್ಞಾನಮಯಃ ಪ್ರಾಣೇಷು’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೩ । ೭) ಇತಿ ಹಿ ಉಕ್ತಮ್ ; ವಿಜ್ಞಾನಮಯಃ ವಿಜ್ಞಾನಪ್ರಾಯಃ, ಯಸ್ಮಾತ್ ತದ್ಧರ್ಮತ್ವಮಸ್ಯ ವಿಭಾವ್ಯತೇ — ‘ಧ್ಯಾಯತೀವ ಲೇಲಾಯತೀವ’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೩ । ೭) ಇತಿ ; ತಥಾ ಮನೋಮಯಃ ಮನಃಸನ್ನಿಕರ್ಷಾನ್ಮನೋಮಯಃ ; ತಥಾ ಪ್ರಾಣಮಯಃ, ಪ್ರಾಣಃ ಪಂಚವೃತ್ತಿಃ ತನ್ಮಯಃ, ಯೇನ ಚೇತನಃ ಚಲತೀವ ಲಕ್ಷ್ಯತೇ ; ತಥಾ ಚಕ್ಷುರ್ಮಯಃ ರೂಪದರ್ಶನಕಾಲೇ ; ಏವಂ ಶ್ರೋತ್ರಮಯಃ ಶಬ್ದಶ್ರವಣಕಾಲೇ । ಏವಂ ತಸ್ಯ ತಸ್ಯ ಇಂದ್ರಿಯಸ್ಯ ವ್ಯಾಪಾರೋದ್ಭವೇ ತತ್ತನ್ಮಯೋ ಭವತಿ । ಏವಂ ಬುದ್ಧಿಪ್ರಾಣದ್ವಾರೇಣ ಚಕ್ಷುರಾದಿಕರಣಮಯಃ ಸನ್ ಶರೀರಾರಂಭಕಪೃಥಿವ್ಯಾದಿಭೂತಮಯೋ ಭವತಿ ; ತತ್ರ ಪಾರ್ಥಿವಶರೀರಾರಂಭೇ ಪೃಥಿವೀಮಯೋ ಭವತಿ ; ತಥಾ ವರುಣಾದಿಲೋಕೇಷು ಆಪ್ಯಶರೀರಾರಂಭೇ ಆಪೋಮಯೋ ಭವತಿ ; ತಥಾ ವಾಯವ್ಯಶರೀರಾರಂಭೇ ವಾಯುಮಯೋ ಭವತಿ ; ತಥಾ ಆಕಾಶಶರೀರಾರಂಭೇ ಆಕಾಶಮಯೋ ಭವತಿ ; ಏವಮ್ ಏತಾನಿ ತೈಜಸಾನಿ ದೇವಶರೀರಾಣಿ ; ತೇಷ್ವಾರಭ್ಯಮಾಣೇಷು ತನ್ಮಯಃ ತೇಜೋಮಯೋ ಭವತಿ । ಅತೋ ವ್ಯತಿರಿಕ್ತಾನಿ ಪಶ್ವಾದಿಶರೀರಾಣಿ ನರಕಪ್ರೇತಾದಿಶರೀರಾಣಿ ಚ ಅತೇಜೋಮಯಾನಿ ; ತಾನ್ಯಪೇಕ್ಷ್ಯ ಆಹ — ಅತೇಜೋಮಯ ಇತಿ । ಏವಂ ಕಾರ್ಯಕರಣಸಂಘಾತಮಯಃ ಸನ್ ಆತ್ಮಾ ಪ್ರಾಪ್ತವ್ಯಂ ವಸ್ತ್ವಂತರಂ ಪಶ್ಯನ್ — ಇದಂ ಮಯಾ ಪ್ರಾಪ್ತಮ್ , ಅದೋ ಮಯಾ ಪ್ರಾಪ್ತವ್ಯಮ್ — ಇತ್ಯೇವಂ ವಿಪರೀತಪ್ರತ್ಯಯಃ ತದಭಿಲಾಷಃ ಕಾಮಮಯೋ ಭವತಿ । ತಸ್ಮಿನ್ಕಾಮೇ ದೋಷಂ ಪಶ್ಯತಃ ತದ್ವಿಷಯಾಭಿಲಾಷಪ್ರಶಮೇ ಚಿತ್ತಂ ಪ್ರಸನ್ನಮ್ ಅಕಲುಷಂ ಶಾಂತಂ ಭವತಿ, ತನ್ಮಯಃ ಅಕಾಮಮಯಃ । ಏವಂ ತಸ್ಮಿನ್ವಿಹತೇ ಕಾಮೇ ಕೇನಚಿತ್ , ಸಕಾಮಃ ಕ್ರೋಧತ್ವೇನ ಪರಿಣಮತೇ, ತೇನ ತನ್ಮಯೋ ಭವನ್ ಕ್ರೋಧಮಯಃ । ಸ ಕ್ರೋಧಃ ಕೇನಚಿದುಪಾಯೇನ ನಿವರ್ತಿತೋ ಯದಾ ಭವತಿ, ತದಾ ಪ್ರಸನ್ನಮ್ ಅನಾಕುಲಂ ಚಿತ್ತಂ ಸತ್ ಅಕ್ರೋಧ ಉಚ್ಯತೇ, ತೇನ ತನ್ಮಯಃ । ಏವಂ ಕಾಮಕ್ರೋಧಾಭ್ಯಾಮ್ ಅಕಾಮಕ್ರೋಧಾಭ್ಯಾಂ ಚ ತನ್ಮಯೋ ಭೂತ್ವಾ, ಧರ್ಮಮಯಃ ಅಧರ್ಮಮಯಶ್ಚ ಭವತಿ ; ನ ಹಿ ಕಾಮಕ್ರೋಧಾದಿಭಿರ್ವಿನಾ ಧರ್ಮಾದಿಪ್ರವೃತ್ತಿರುಪಪದ್ಯತೇ, ‘ಯದ್ಯದ್ಧಿ ಕುರುತೇ ಕರ್ಮ ತತ್ತತ್ಕಾಮಸ್ಯ ಚೇಷ್ಟಿತಮ್’ (ಮನು. ೨ । ೪) ಇತಿ ಸ್ಮರಣಾತ್ । ಧರ್ಮಮಯಃ ಅಧರ್ಮಮಯಶ್ಚ ಭೂತ್ವಾ ಸರ್ವಮಯೋ ಭವತಿ — ಸಮಸ್ತಂ ಧರ್ಮಾಧರ್ಮಯೋಃ ಕಾರ್ಯಮ್ , ಯಾವತ್ಕಿಂಚಿದ್ವ್ಯಾಕೃತಮ್ , ತತ್ಸರ್ವಂ ಧರ್ಮಾಧರ್ಮಯೋಃ ಫಲಮ್ , ತತ್ ಪ್ರತಿಪದ್ಯಮಾನಃ ತನ್ಮಯೋ ಭವತಿ । ಕಿಂ ಬಹುನಾ, ತದೇತತ್ ಸಿದ್ಧಮಸ್ಯ — ಯತ್ ಅಯಮ್ ಇದಮ್ಮಯಃ ಗೃಹ್ಯಮಾಣವಿಷಯಾದಿಮಯಃ, ತಸ್ಮಾತ್ ಅಯಮ್ ಅದೋಮಯಃ ; ಅದ ಇತಿ ಪರೋಕ್ಷಂ ಕಾರ್ಯೇಣ ಗೃಹ್ಯಮಾಣೇನ ನಿರ್ದಿಶ್ಯತೇ ; ಅನಂತಾ ಹಿ ಅಂತಃಕರಣೇ ಭಾವನಾವಿಶೇಷಾಃ ; ನೈವ ತೇ ವಿಶೇಷತೋ ನಿರ್ದೇಷ್ಟುಂ ಶಕ್ಯಂತೇ ; ತಸ್ಮಿಂತಸ್ಮಿನ್ ಕ್ಷಣೇ ಕಾರ್ಯತೋಽವಗಮ್ಯಂತೇ — ಇದಮಸ್ಯ ಹೃದಿ ವರ್ತತೇ, ಅದಃ ಅಸ್ಯೇತಿ ; ತೇನ ಗೃಹ್ಯಮಾಣಕಾರ್ಯೇಣ ಇದಮ್ಮಯತಯಾ ನಿರ್ದಿಶ್ಯತೇ ಪರೋಕ್ಷಃ ಅಂತಃಸ್ಥೋ ವ್ಯವಹಾರಃ — ಅಯಮಿದಾನೀಮದೋಮಯ ಇತಿ । ಸಂಕ್ಷೇಪತಸ್ತು ಯಥಾ ಕರ್ತುಂ ಯಥಾ ವಾ ಚರಿತುಂ ಶೀಲಮಸ್ಯ ಸೋಽಯಂ ಯಥಾಕಾರೀ ಯಥಾಚಾರೀ, ಸಃ ತಥಾ ಭವತಿ ; ಕರಣಂ ನಾಮ ನಿಯತಾ ಕ್ರಿಯಾ ವಿಧಿಪ್ರತಿಷೇಧಾದಿಗಮ್ಯಾ, ಚರಣಂ ನಾಮ ಅನಿಯತಮಿತಿ ವಿಶೇಷಃ । ಸಾಧುಕಾರೀ ಸಾಧುರ್ಭವತೀತಿ ಯಥಾಕಾರೀತ್ಯಸ್ಯ ವಿಶೇಷಣಮ್ ; ಪಾಪಕಾರೀ ಪಾಪೋ ಭವತೀತಿ ಚ ಯಥಾಚಾರೀತ್ಯಸ್ಯ । ತಾಚ್ಛೀಲ್ಯಪ್ರತ್ಯಯೋಪಾದಾನಾತ್ ಅತ್ಯಂತತಾತ್ಪರ್ಯತೈವ ತನ್ಮಯತ್ವಮ್ , ನ ತು ತತ್ಕರ್ಮಮಾತ್ರೇಣ — ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ — ಪುಣ್ಯಃ ಪುಣ್ಯೇನ ಕರ್ಮಣಾ ಭವತಿ ಪಾಪಃ ಪಾಪೇನೇತಿ ; ಪುಣ್ಯಪಾಪಕರ್ಮಮಾತ್ರೇಣೈವ ತನ್ಮಯತಾ ಸ್ಯಾತ್ , ನ ತು ತಾಚ್ಛೀಲ್ಯಮಪೇಕ್ಷತೇ ; ತಾಚ್ಛೀಲ್ಯೇ ತು ತನ್ಮಯತ್ವಾತಿಶಯ ಇತ್ಯಯಂ ವಿಶೇಷಃ । ತತ್ರ ಕಾಮಕ್ರೋಧಾದಿಪೂರ್ವಕಪುಣ್ಯಾಪುಣ್ಯಕಾರಿತಾ ಸರ್ವಮಯತ್ವೇ ಹೇತುಃ, ಸಂಸಾರಸ್ಯ ಕಾರಣಮ್ , ದೇಹಾತ್ ದೇಹಾಂತರಸಂಚಾರಸ್ಯ ಚ ; ಏತತ್ಪ್ರಯುಕ್ತೋ ಹಿ ಅನ್ಯದನ್ಯದ್ದೇಹಾಂತರಮುಪಾದತ್ತೇ ; ತಸ್ಮಾತ್ ಪುಣ್ಯಾಪುಣ್ಯೇ ಸಂಸಾರಸ್ಯ ಕಾರಣಮ್ ; ಏತದ್ವಿಷಯೌ ಹಿ ವಿಧಿಪ್ರತಿಷೇಧೌ ; ಅತ್ರ ಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯ ಸಾಫಲ್ಯಮಿತಿ ॥