సః వై అయమ్ యః ఎవం సంసరతి ఆత్మా — బ్రహ్మైవ పర ఎవ, యః అశనాయాద్యతీతః ; విజ్ఞానమయః — విజ్ఞానం బుద్ధిః, తేన ఉపలక్ష్యమాణః, తన్మయః ; ‘కతమ ఆత్మేతి యోఽయం విజ్ఞానమయః ప్రాణేషు’ (బృ. ఉ. ౪ । ౩ । ౭) ఇతి హి ఉక్తమ్ ; విజ్ఞానమయః విజ్ఞానప్రాయః, యస్మాత్ తద్ధర్మత్వమస్య విభావ్యతే — ‘ధ్యాయతీవ లేలాయతీవ’ (బృ. ఉ. ౪ । ౩ । ౭) ఇతి ; తథా మనోమయః మనఃసన్నికర్షాన్మనోమయః ; తథా ప్రాణమయః, ప్రాణః పఞ్చవృత్తిః తన్మయః, యేన చేతనః చలతీవ లక్ష్యతే ; తథా చక్షుర్మయః రూపదర్శనకాలే ; ఎవం శ్రోత్రమయః శబ్దశ్రవణకాలే । ఎవం తస్య తస్య ఇన్ద్రియస్య వ్యాపారోద్భవే తత్తన్మయో భవతి । ఎవం బుద్ధిప్రాణద్వారేణ చక్షురాదికరణమయః సన్ శరీరారమ్భకపృథివ్యాదిభూతమయో భవతి ; తత్ర పార్థివశరీరారమ్భే పృథివీమయో భవతి ; తథా వరుణాదిలోకేషు ఆప్యశరీరారమ్భే ఆపోమయో భవతి ; తథా వాయవ్యశరీరారమ్భే వాయుమయో భవతి ; తథా ఆకాశశరీరారమ్భే ఆకాశమయో భవతి ; ఎవమ్ ఎతాని తైజసాని దేవశరీరాణి ; తేష్వారభ్యమాణేషు తన్మయః తేజోమయో భవతి । అతో వ్యతిరిక్తాని పశ్వాదిశరీరాణి నరకప్రేతాదిశరీరాణి చ అతేజోమయాని ; తాన్యపేక్ష్య ఆహ — అతేజోమయ ఇతి । ఎవం కార్యకరణసఙ్ఘాతమయః సన్ ఆత్మా ప్రాప్తవ్యం వస్త్వన్తరం పశ్యన్ — ఇదం మయా ప్రాప్తమ్ , అదో మయా ప్రాప్తవ్యమ్ — ఇత్యేవం విపరీతప్రత్యయః తదభిలాషః కామమయో భవతి । తస్మిన్కామే దోషం పశ్యతః తద్విషయాభిలాషప్రశమే చిత్తం ప్రసన్నమ్ అకలుషం శాన్తం భవతి, తన్మయః అకామమయః । ఎవం తస్మిన్విహతే కామే కేనచిత్ , సకామః క్రోధత్వేన పరిణమతే, తేన తన్మయో భవన్ క్రోధమయః । స క్రోధః కేనచిదుపాయేన నివర్తితో యదా భవతి, తదా ప్రసన్నమ్ అనాకులం చిత్తం సత్ అక్రోధ ఉచ్యతే, తేన తన్మయః । ఎవం కామక్రోధాభ్యామ్ అకామక్రోధాభ్యాం చ తన్మయో భూత్వా, ధర్మమయః అధర్మమయశ్చ భవతి ; న హి కామక్రోధాదిభిర్వినా ధర్మాదిప్రవృత్తిరుపపద్యతే, ‘యద్యద్ధి కురుతే కర్మ తత్తత్కామస్య చేష్టితమ్’ (మను. ౨ । ౪) ఇతి స్మరణాత్ । ధర్మమయః అధర్మమయశ్చ భూత్వా సర్వమయో భవతి — సమస్తం ధర్మాధర్మయోః కార్యమ్ , యావత్కిఞ్చిద్వ్యాకృతమ్ , తత్సర్వం ధర్మాధర్మయోః ఫలమ్ , తత్ ప్రతిపద్యమానః తన్మయో భవతి । కిం బహునా, తదేతత్ సిద్ధమస్య — యత్ అయమ్ ఇదమ్మయః గృహ్యమాణవిషయాదిమయః, తస్మాత్ అయమ్ అదోమయః ; అద ఇతి పరోక్షం కార్యేణ గృహ్యమాణేన నిర్దిశ్యతే ; అనన్తా హి అన్తఃకరణే భావనావిశేషాః ; నైవ తే విశేషతో నిర్దేష్టుం శక్యన్తే ; తస్మిన్తస్మిన్ క్షణే కార్యతోఽవగమ్యన్తే — ఇదమస్య హృది వర్తతే, అదః అస్యేతి ; తేన గృహ్యమాణకార్యేణ ఇదమ్మయతయా నిర్దిశ్యతే పరోక్షః అన్తఃస్థో వ్యవహారః — అయమిదానీమదోమయ ఇతి । సఙ్క్షేపతస్తు యథా కర్తుం యథా వా చరితుం శీలమస్య సోఽయం యథాకారీ యథాచారీ, సః తథా భవతి ; కరణం నామ నియతా క్రియా విధిప్రతిషేధాదిగమ్యా, చరణం నామ అనియతమితి విశేషః । సాధుకారీ సాధుర్భవతీతి యథాకారీత్యస్య విశేషణమ్ ; పాపకారీ పాపో భవతీతి చ యథాచారీత్యస్య । తాచ్ఛీల్యప్రత్యయోపాదానాత్ అత్యన్తతాత్పర్యతైవ తన్మయత్వమ్ , న తు తత్కర్మమాత్రేణ — ఇత్యాశఙ్క్యాహ — పుణ్యః పుణ్యేన కర్మణా భవతి పాపః పాపేనేతి ; పుణ్యపాపకర్మమాత్రేణైవ తన్మయతా స్యాత్ , న తు తాచ్ఛీల్యమపేక్షతే ; తాచ్ఛీల్యే తు తన్మయత్వాతిశయ ఇత్యయం విశేషః । తత్ర కామక్రోధాదిపూర్వకపుణ్యాపుణ్యకారితా సర్వమయత్వే హేతుః, సంసారస్య కారణమ్ , దేహాత్ దేహాన్తరసఞ్చారస్య చ ; ఎతత్ప్రయుక్తో హి అన్యదన్యద్దేహాన్తరముపాదత్తే ; తస్మాత్ పుణ్యాపుణ్యే సంసారస్య కారణమ్ ; ఎతద్విషయౌ హి విధిప్రతిషేధౌ ; అత్ర శాస్త్రస్య సాఫల్యమితి ॥