మతాన్తరముద్భావయతి —
యేఽప్యాచక్షత ఇతి ।
వైషయికజ్ఞానానన్దాపేక్షయాఽన్తరశబ్దః ।
కేయమభివ్యక్తిరుత్పత్తిర్వా ప్రకాశో వా । నాఽఽద్యో మోక్షే సుఖాద్యుత్పత్తౌ తదనిత్యత్వాపత్తేరిత్యభిప్రేత్యాఽఽహ —
తైరితి ।
ద్వితీయమాలమ్బతే —
యదీతి ।
తత్ర దోషం వక్తుం వికల్పయతి —
తత ఇతి ।
ద్వితీయే ఖరవిషాణవదపరోక్షాభివ్యక్తిర్న స్యాదిత్యభిప్రేత్యాఽఽద్యమనుభాష్య దూషయతి —
విద్యమానం చేదితి ।
ఉపలబ్ధిస్వభావస్తావదాత్మా తస్య విద్యమానం సుఖాది వ్యజ్యతే చేజ్జ్ఞానానన్దయోర్దేశాదివ్యవధానాభావాదానన్దః సదైవ వ్యజ్యత ఇతి ముక్తివిశేషణమనర్థకమిత్యర్థః ।
చక్షుర్ఘటయోర్విషయవిషయిత్వప్రతిబన్ధకకుడ్యాదివదధర్మాదిప్రతిబన్ధాదానన్దో జ్ఞానం చ సంసారదశాయాం న వ్యజ్యతే మోక్షే తు వ్యజ్యతే తదభావాదితి శఙ్కతే —
అథేతి ।
ఉపలబ్ధిదేశాద్భిన్నదేశస్యైవ ఘటాదేరుపలబ్ధిప్రతిబన్ధదర్శనాదనాత్మభూతం సుఖం న స్వభావభూతయోపలబ్ధ్యా ప్రకాశేత కిన్తు విషయేన్ద్రియసంపర్కాదిత్యుత్తరమాహ —
ఉపలబ్ధీతి ।
అన్యతోఽభివ్యక్తౌ కిం స్యాదితి చేత్తదాహ —
తథా చేతి ।
తత్సాధనాని చేన్ముక్తౌ స్యుః సంసారాదవిశేషః స్యాదితి భావః ।
ఉపలబ్ధివ్యవధానమానన్దస్యాఙ్గికృత్యోక్తమిదానీం తదేవ నాస్తీత్యాహ —
ఉపలబ్ధీతి ।
కదాచిదభివ్యక్తిరనభివ్యక్తిశ్చ కదాచిదిత్యేవం కాలభేదేనోభయం కిం న స్యాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
న త్వితి ।
అనన్దజ్ఞానయోర్విషయవిషయిత్వమభ్యుపేత్య కాదాచిత్కీం తావదభివ్యక్తిర్నిరస్తా సంప్రతి తదపి న సంభవతీత్యాహ —
న చేతి ।
ఆత్మభూతత్వం స్వాభావికత్వమ్ । విమతం న సమానాశ్రయవిషయం ధర్మత్వాత్ప్రదీపప్రకాశవదితి భావః ।
ముక్తావానన్దజ్ఞానాభివ్యక్తిపక్షే దోషాన్తరం వక్తుం భూమికాం కరోతి —
విజ్ఞానసుఖయోశ్చేతి ।
తద్భేదాపాదననిష్ఠమేవేత్యాశఙ్క్య వివక్షితం దోషమాహ —
పరమాత్మేతి ।
పరమతే నిరాకృతే సిద్ధాన్తేఽపి దోషద్వయమాశఙ్కతే —
మోక్షస్యేతి ।
మోక్షార్థోఽధికో యత్నః శమదమాదిః । శాస్త్రం మోక్షవిషయమ్ ।
మోక్షస్య నిర్విశేషత్వేఽపి ప్రత్యగవిద్యాతదుత్థానర్థధ్వంసిత్వేనోభయమర్థవదితి పరిహరతి —
నావిద్యేతి ।
తత్ర నఞర్థం వివృణోతి —
నహీతి ।
కథం తర్హి శాస్త్రాద్యర్థవత్త్వమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
కిన్త్వితి ।
తత్ర శాస్త్రస్యార్థవత్వం సమర్థయతే —
తద్విషయేతి ।
ప్రస్తుతాత్మవిషయస్తచ్ఛబ్దః ।
సంప్రతి ప్రయత్నస్యార్థవత్వం ప్రకటయతి
ప్రాగితి।
ప్రథమస్తచ్ఛబ్దః శాస్త్రవిషయః । ద్వితీయో మోక్షవిషయః ।
ఆత్మనః సదైకరూపత్వం ప్రాగుక్తమాక్షిపతి —
అవిద్యేతి ।
ఆవిద్యః సోఽపీతి సమాధత్తే —
నేతి ।
యథా రజ్జ్వాద్యవిద్యోత్థసర్పాదేస్తద్విద్యయా ధ్వంసాద్వంసయో రజ్జ్వాదేర్న వాస్తవో విశేషస్తథాఽఽత్మనోఽపి స్వావిద్యామాత్రోత్థవిశేషవత్త్వేఽపి తద్ధ్వంసాధ్వంసయోర్న వాస్తవో విశేషోఽస్తీత్యర్థః । అదోషః సవిశేషత్వదోషరాహిత్యమ్ ।
ప్రకారాన్తరేణ సవిశేషత్వం శఙ్కతే —
తిమిరేతి ।
కిమిదమవిద్యాకర్తృత్వం కిం తజ్జనకత్వం కిం వా తదాశ్రయత్వమితి వికల్ప్యాఽఽద్యం దూషయతి —
న ధ్యాయతీవేతి ।
ఆత్మనః స్వతోఽవిద్యాకర్తృత్వాభావే హేత్వన్తరమాహ —
అనేకేతి ।
విషయవిషయ్యాకారోఽన్తఃకరణస్య తత్ర చిదాభాసోదయశ్చాఽఽత్మనో వ్యాపారస్తథా చానేకవ్యాపారసంనిపాతే సత్యహం సంసారీత్యవిద్యాత్మకో భ్రమో జాయతే తస్మాన్న తస్యాఽఽత్మకార్యతేత్యర్థః ।
కల్పాన్తరం ప్రత్యాహ —
విషయత్వేతి ।
అవిద్యాదేరాత్మదృశ్యత్వాన్న తదాశ్రయత్వం న హి తద్గతస్య తద్గ్రాహ్యత్వమంశతః స్వగ్రహాపత్తేరిత్యర్థః ।
తదేవ స్ఫోరయతి —
యస్య చేతి ।
అనుభవమనుసృత్య శఙ్కతే —
అహం నేత్యాదినా ।
సాక్షిసాక్ష్యభావేన భేదాభ్యుపగమాన్నాఽఽత్మనోఽవిద్యాశ్రయత్వమిత్యుత్తరమాహ —
న తస్యాపీతి ।
తదేవ స్పష్టయతి —
న హీతి ।
అవిద్యాదేర్వివేకేన గ్రహీతర్యపి తద్విషయే భ్రాన్తత్వే కా హానిరిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
తస్య చేతి ।
అజ్ఞానం ముగ్ధత్వం చాఽఽత్మనో న విశేషణమితి విధాన్తరేణ దర్శయితుం చోద్యవాక్యమనువదతి —
న జాన ఇతి ।
తద్వ్యాచష్టే —
తద్దర్శినశ్చేతి ।
అజ్ఞానాదిస్తచ్ఛబ్దార్థః ।
దృశ్యమానత్వమేవ విశదయతి —
కర్మతామితి ।
ఇతి బ్రవీషీతి సంబన్ధః ।
ఎవం పరకీయం వాక్యం వ్యాఖ్యాయ ఫలితమాహ —
తత్కథమితి ।
తత్ర చోద్యవాక్యార్థే దర్శితరీత్యా స్థితే సతి కర్తృవిశేషణం నాజ్ఞానముగ్ధతే స్యాతాం తయోః ప్రత్యేకం కర్మభూతత్వాదిత్యర్థః ।
విపక్షే దోషమాహ —
అథేతి ।
కథం కర్మ స్యాతామిత్యేతదేవ వ్యాచష్టే —
దృశినేతి ।
తత్రాపి కథంశబ్దః సంబధ్యతే । ఎతదేవ స్ఫుటయతి —
కర్మ హీతి ।
ఎవం సతి వ్యాప్యవ్యాపకభావస్య భేదనిష్ఠత్వే సతీత్యేతత్ ।
కిఞ్చాజ్ఞానముపలబ్ధృధర్మో న భవత్యుపలభ్యమానత్వాద్దేహగతకార్శ్యాదివదిత్యాహ —
న చేతి ।
అజ్ఞానతత్తత్కార్యమపి నాఽఽత్మధర్మః స్యాదిత్యతిదిశతి —
తథేతి ।
అజ్ఞానోత్థస్యేచ్ఛాదేరాత్మధర్మత్వనిరాకరణే ప్రతీతివిరోధః స్యాదితి శఙ్కతే —
సుఖేతి ।
తేషాం గ్రాహ్యత్వమఙ్గీకృత్య పరిహరతి —
తథాఽపీతి ।
ఆత్మనిష్ఠత్వే సుఖాదీనాం చైతన్యవదాత్మగ్రాహ్యత్వాయోగాత్తద్గ్రాహ్యాణాం తేషాం న తద్ధర్మతేతి భావః ।
ప్రకారాన్తరేణ నిరాకర్తుం నిరాకృతమేవ చోద్యమనుద్రవతి —
న జాన ఇతి ।
కిం ప్రమాతురజ్ఞానాద్యాశ్రయత్వమనుభవాదభిదధాసి తత్సాక్షిణో వా । తత్రాఽఽద్యం ప్రత్యాహ —
భవత్వితి ।
కల్పాన్తరం నిరాకరోతి —
యస్త్వితి ।
న హి యో యత్ర సాక్షీ స తత్రాజ్ఞో మూఢో వేతి । తథా చ సర్వసాక్షీ నాజ్ఞానాదిమాన్భవతీత్యర్థః ।
ఆత్మనో మోహాదిరాహిత్యే భగవద్వాక్యం ప్రమాణయతి —
తథేతి ।
తస్య సర్వవిశేషశూన్యత్వే వాక్యాన్తరముదాహరతి —
సమమితి ।
ఆదిపదేన సమం పశ్యన్హి సర్వత్ర । జ్యోతిషామపి తజ్జ్యోతిరిత్యాది గృహ్యతే ।
ఆత్మనో నిర్విశేషత్వే ప్రామాణికే స్వమతముపసంహరతి —
తస్మాన్నేతి ।
పక్షాన్తరమనుభాషతే —
యే త్వితి ।
అతో నిర్విశేషస్వాభావ్యాదితి యావత్ । అజ్ఞానాద్బన్ధో జ్ఞానాన్ముక్తిరితి శాస్రమర్థవాదః । ఆదిశబ్దేన రుద్రరోదనాద్యర్థవాదం దృష్టాన్తం సూచయతి ।
సోపహాసం దూషయతి —
త ఉత్సహన్త ఇతి ।
న హి సవిశేషత్వం శక్యమాత్మనః ప్రతిపత్తుం నిర్విశేషత్వప్రత్యాయకాగమవిరోధాదితి భావః ।
కథం తర్హి భవద్భిరాత్మతత్త్వమభ్యుపగమ్యతే తత్రాఽఽహ —
వయం త్వితి ।
ప్రమాణవిరుద్ధార్థదర్శనం తచ్ఛబ్దేన పరామృశ్యతే ।
సత్త్వాదీనామివ సామ్యం దూషయతి —
సర్వదేతి ।
భేదాభేదమపవదతి —
ఎకరసమితి ।
తత్ర హేతుమాహ —
అద్వైతమితి ।
ద్వైతాభావోపలక్షితత్వాదిత్యర్థః ।
ఐకరస్యే కౌటస్థ్యం హేత్వన్తరమాహ —
అవిక్రియామితి ।
తదుపపాదయతి —
అజమిత్యాదినా ।
అమరం మరణాయోగ్యమ్ ।
తత్ర సర్వత్రావిద్యాసంబన్ధరాహిత్యం హేతుమాహ —
అభయమితి ।
నను బ్రహ్మైవంవిధం న త్వాత్మతత్త్వమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
బ్రహ్మైవేతి ।
యథోక్తం ప్రత్యగ్భూతం బ్రహ్మేత్యత్ర ప్రమాణమాహ —
ఇత్యేష ఇతి ।
తత్రైవ విద్వదనుభవం ప్రమాణయతి —
ఇత్యేవమితి ।
పరపక్షనిరాసేన ప్రకృతం వాక్యార్థముపసంహరతి —
తస్మాదితి ।
ఉపచారనిమిత్తమాహ —
విపరీతేతి ।
ఆత్మా తత్త్వతః సంసారీతివిపరీతగ్రహవతీ యా దేహసన్తతిస్తస్యా విచ్ఛేదమాత్రం జ్ఞానఫలమపేక్ష్యోపచారమాత్రమిత్యర్థః ॥ ౬ ॥