ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕೋಪನಿಷದ್ಭಾಷ್ಯಮ್
ಚತುರ್ಥೋಽಧ್ಯಾಯಃಚತುರ್ಥಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಮ್
ಆನಂದಗಿರಿಟೀಕಾ (ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕ)
 
ತದೇತೇ ಶ್ಲೋಕಾ ಭವಂತಿ । ಅಣುಃ ಪಂಥಾ ವಿತತಃ ಪುರಾಣೋ ಮಾಂ ಸ್ಪೃಷ್ಟೋಽನುವಿತ್ತೋ ಮಯೈವ । ತೇನ ಧೀರಾ ಅಪಿಯಂತಿ ಬ್ರಹ್ಮವಿದಃ ಸ್ವರ್ಗಂ ಲೋಕಮಿತ ಊರ್ಧ್ವಂ ವಿಮುಕ್ತಾಃ ॥ ೮ ॥
ಆತ್ಮಕಾಮಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮವಿದೋ ಮೋಕ್ಷ ಇತ್ಯೇತಸ್ಮಿನ್ನರ್ಥೇ ಮಂತ್ರಬ್ರಾಹ್ಮಣೋಕ್ತೇ, ವಿಸ್ತರಪ್ರತಿಪಾದಕಾ ಏತೇ ಶ್ಲೋಕಾ ಭವಂತಿ । ಅಣುಃ ಸೂಕ್ಷ್ಮಃ ಪಂಥಾಃ ದುರ್ವಿಜ್ಞೇಯತ್ವಾತ್ , ವಿತತಃ ವಿಸ್ತೀರ್ಣಃ, ವಿಸ್ಪಷ್ಟತರಣಹೇತುತ್ವಾದ್ವಾ ‘ವಿತರಃ’ ಇತಿ ಪಾಠಾಂತರಾತ್ , ಮೋಕ್ಷಸಾಧನೋ ಜ್ಞಾನಮಾರ್ಗಃ ಪುರಾಣಃ ಚಿರಂತನಃ ನಿತ್ಯಶ್ರುತಿಪ್ರಕಾಶಿತತ್ವಾತ್ , ನ ತಾರ್ಕಿಕಬುದ್ಧಿಪ್ರಭವಕುದೃಷ್ಟಿಮಾರ್ಗವತ್ ಅರ್ವಾಕ್ಕಾಲಿಕಃ, ಮಾಂ ಸ್ಪೃಷ್ಟಃ ಮಯಾ ಲಬ್ಧ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ; ಯೋ ಹಿ ಯೇನ ಲಭ್ಯತೇ, ಸ ತಂ ಸ್ಪೃಶತೀವ ಸಂಬಧ್ಯತೇ ; ತೇನ ಅಯಂ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಲಕ್ಷಣೋ ಮೋಕ್ಷಮಾರ್ಗಃ ಮಯಾ ಲಬ್ಧತ್ವಾತ್ ‘ಮಾಂ ಸ್ಪೃಷ್ಟಃ’ ಇತ್ಯುಚ್ಯತೇ । ನ ಕೇವಲಂ ಮಯಾ ಲಬ್ಧಃ, ಕಿಂ ತು ಅನುವಿತ್ತೋ ಮಯೈವ ; ಅನುವೇದನಂ ನಾಮ ವಿದ್ಯಾಯಾಃ ಪರಿಪಾಕಾಪೇಕ್ಷಯಾ ಫಲಾವಸಾನತಾನಿಷ್ಠಾ ಪ್ರಾಪ್ತಿಃ, ಭುಜೇರಿವ ತೃಪ್ತ್ಯವಸಾನತಾ ; ಪೂರ್ವಂ ತು ಜ್ಞಾನಪ್ರಾಪ್ತಿಸಂಬಂಧಮಾತ್ರಮೇವೇತಿ ವಿಶೇಷಃ । ಕಿಮ್ ಅಸಾವೇವ ಮಂತ್ರದೃಕ್ ಏಕಃ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಫಲಂ ಪ್ರಾಪ್ತಃ, ನಾನ್ಯಃ ಪ್ರಾಪ್ತವಾನ್ , ಯೇನ ‘ಅನುವಿತ್ತೋ ಮಯೈವ’ ಇತ್ಯವಧಾರಯತಿ — ನೈಷ ದೋಷಃ, ಅಸ್ಯಾಃ ಫಲಮ್ ಆತ್ಮಸಾಕ್ಷಿಕಮನುತ್ತಮಮಿತಿ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಯಾಃ ಸ್ತುತಿಪರತ್ವಾತ್ ; ಏವಂ ಹಿ ಕೃತಾರ್ಥಾತ್ಮಾಭಿಮಾನಕರಮ್ ಆತ್ಮಪ್ರತ್ಯಯಸಾಕ್ಷಿಕಮ್ ಆತ್ಮಜ್ಞಾನಮ್ , ಕಿಮತಃ ಪರಮ್ ಅನ್ಯತ್ಸ್ಯಾತ್ — ಇತಿ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಂ ಸ್ತೌತಿ ; ನ ತು ಪುನಃ ಅನ್ಯೋ ಬ್ರಹ್ಮವಿತ್ ತತ್ಫಲಂ ನ ಪ್ರಾಪ್ನೋತೀತಿ, ‘ತದ್ಯೋ ಯೋ ದೇವಾನಾಮ್’ (ಬೃ. ಉ. ೧ । ೪ । ೧೦) ಇತಿ ಸರ್ವಾರ್ಥಶ್ರುತೇಃ ; ತದೇವಾಹ — ತೇನ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಮಾರ್ಗೇಣ ಧೀರಾಃ ಪ್ರಜ್ಞಾವಂತಃ ಅನ್ಯೇಽಪಿ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ ಇತ್ಯರ್ಥಃ, ಅಪಿಯಂತಿ ಅಪಿಗಚ್ಛಂತಿ, ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಫಲಂ ಮೋಕ್ಷಂ ಸ್ವರ್ಗಂ ಲೋಕಮ್ ; ಸ್ವರ್ಗಲೋಕಶಬ್ದಃ ತ್ರಿವಿಷ್ಟಪವಾಚ್ಯಪಿ ಸನ್ ಇಹ ಪ್ರಕರಣಾತ್ ಮೋಕ್ಷಾಭಿಧಾಯಕಃ ; ಇತಃ ಅಸ್ಮಾಚ್ಛರೀರಪಾತಾತ್ ಊರ್ಧ್ವಂ ಜೀವಂತ ಏವ ವಿಮುಕ್ತಾಃ ಸಂತಃ ॥

ರಾಜ್ಞೋಽಕೌಶಲಂ ಪರಿಹೃತ್ಯ ಮಂತ್ರಾನವತಾರಯತಿ —

ಆತ್ಮಕಾಮಸ್ಯೇತಿ ।

ಯದೇತ್ಯಾದ್ಯತೀತಶ್ಲೋಕೇನಾಽಽಗಾಮಿಶ್ಲೋಕಾನಾಮರ್ಥಾಪೌನರುಕ್ತ್ಯಂ ಸೂಚಯತಿ —

ವಿಸ್ತರೇತಿ ।

ಜ್ಞಾನಮಾರ್ಗಸ್ಯ ಸೂಕ್ಷ್ಮತ್ವೇ ಹೇತುಮಾಹ —

ದುರ್ವಿಜ್ಞೇಯತ್ವಾದಿತಿ ।

ವಿಸ್ತೀರ್ಣತ್ವಂ ಪೂರ್ಣವಸ್ತುವಿಷಯತ್ವಾದವಧೇಯಮ್ ।

ಮಾಧ್ಯಂದಿನಶ್ರುತಿಮಾಶ್ರಿತ್ಯಾಽಽಹ —

ವಿಸ್ಪಷ್ಟೇತಿ ।

ಪ್ರಯತ್ನಸಾಧ್ಯತ್ವಂ ತಸ್ಯ ಪಂಚಮ್ಯಾ ವಿವಕ್ಷ್ಯತೇ ।

ಕಥಂ ಪುನರಧುನಾತನೋ ವೈದಿಕೋ ಜ್ಞಾನಮಾರ್ಗಶ್ಚಿರಂತನೋ ನಿರುಚ್ಯತೇ ತತ್ರಾಽಽಹ —

ನಿತ್ಯೇತಿ ।

ವಿಶೇಷಣಪ್ರಕಾಶಿತಮರ್ಥಮುಕ್ತ್ವಾ ತಸ್ಯ ವ್ಯವಚ್ಛೇದ್ಯಮಾಹ —

ನ ತಾರ್ಕಿಕೇತಿ ।

ಮಂತ್ರದೃಶಾ ಲಬ್ಧತ್ವೇಽಪಿ ಕುತೋ ಜ್ಞಾನಮಾರ್ಗಸ್ಯ ತತ್ಸಂಸ್ಪರ್ಶಿತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —

ಯೋ ಹೀತಿ ।

ಅನುವೇದನಲಾಭಯೋರ್ವಿಶೇಷಾಭಾವಾತ್ಪೌನರುಕ್ತ್ಯಮಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —

ಅನುವೇದನಮಿತಿ ।

ಪೂರ್ವಶಬ್ದೇನ ಪಾಠಕ್ರಮಾನುಸಾರೇಣ ಲಾಭೋ ಗೃಹ್ಯತೇ । ಏವಕಾರಮಾಶ್ರಿತ್ಯ ಶಂಕತೇ —

ಕಿಮಸಾವಿತಿ ।

ತಥಾ ಚ ತದ್ಯೋ ಯೋ ದೇವಾನಾಮಿತ್ಯಾದ್ಯವಿಶೇಷಶ್ರುತಿರ್ವಿರುಧ್ಯೇತೇತಿ ಶೇಷಃ ।

ಅವಧಾರಣಶ್ರುತೇರನ್ಯಪರತ್ವೇನಾನ್ಯಯೋಗವ್ಯವಚ್ಛೇದಕಾಭಾವಮಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ಪರಿಹರತಿ —

ನೈಷ ದೋಷ ಇತಿ ।

ಸ್ತುತಿಪರತ್ವಮೇವ ಪ್ರಕಟಯತಿ —

ಏವಂ ಹೀತಿ ।

ಕೃತಾರ್ಥೋಽಸ್ಮೀತ್ಯಾತ್ಮನ್ಯಭಿಮಾನಕರಂ ಸ್ವಾನುಭವಸಿದ್ಧಮಾತ್ಮಜ್ಞಾನಂ ನಾಸ್ಮಾದನ್ಯದುತ್ಕೃಷ್ಟಂ ಕಿಂಚಿದಿತ್ಯೇವಂ ವಿದ್ಯಾಮವಧಾರಣಶ್ರುತಿಃ ಸ್ತೌತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಯಥಾಶ್ರುತಾರ್ಥತ್ವೇ ಕೋ ದೋಷಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಚೇತ್ತತ್ರಾಽಽಹ —

ನನ್ವಿತಿ ।

ಇತ್ಯವಧಾರಣಶ್ರುತ್ಯಾ ವಿವಕ್ಷಿತಮಿತಿ ಶೇಷಃ ।

ತತ್ರ ಹೇತುಃ —

ತದ್ಯೋ ಯ ಇತಿ ।

ಸರ್ವಾರ್ಥಶ್ರುತೇರ್ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾ ಸರ್ವಾರ್ಥಾ ಸರ್ವಸಾಧಾರಣೀತಿ ಶ್ರವಣಾದಿತಿ ಯಾವತ್ ।

ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಯಾಃ ಸರ್ವಾರ್ಥತ್ವೇ ವಾಕ್ಯಶೇಷಂ ಪ್ರಮಾಣತ್ವೇನಾವತಾರ್ಯ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ —

ತದೇವೇತಿ ।

ನನು ಮೋಕ್ಷೇ ಸ್ವರ್ಗಶಬ್ದೋ ನ ಯುಜ್ಯತೇ ತಸ್ಯಾರ್ಥಾಂತರೇ ರೂಢತ್ವಾದತ ಆಹ —

ಸ್ವರ್ಗೇತಿ ।

ಯಥಾ ಜ್ಯೋತಿಷ್ಟೋಮಪ್ರಕರಣೇ ಶ್ರುತೋ ಜ್ಯೋತಿಃಶಬ್ದೋ ಜ್ಯೋತಿಷ್ಟೋಮವಿಷಯಸ್ತಥಾ ಮೋಕ್ಷಪ್ರಕರಣೇ ಶ್ರುತಃ ಸ್ವರ್ಗಶಬ್ದೋ ಮೋಕ್ಷಮಧಿಕರೋತಿ । ರೂಢ್ಯಂಗೀಕಾರೇ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಯಾ ನಿಕರ್ಷಪ್ರಸಂಗಾದಿತಿ ಭಾವಃ । ಜೀವಂತ ಏವ ಮುಕ್ತಾಃ ಸಂತಃ ಶರೀರಪಾತಾದೂರ್ಧ್ವಂ ಮೋಕ್ಷಮಪಿಯಂತೀತಿ ಸಂಬಂಧಃ ॥ ೮ ॥