బృహదారణ్యకోపనిషద్భాష్యమ్
చతుర్థోఽధ్యాయఃచతుర్థం బ్రాహ్మణమ్
ఆనన్దగిరిటీకా (బృహదారణ్యక)
 
ఆత్మానం చేద్విజానీయాదయమస్మీతి పూరుషః । కిమిచ్ఛన్కస్య కామాయ శరీరమనుసఞ్జ్వరేత్ ॥ ౧౨ ॥
ఆత్మానం స్వం పరం సర్వప్రాణిమనీషితజ్ఞం హృత్స్థమ్ అశనాయాదిధర్మాతీతమ్ , చేత్ యది, విజానీయాత్ సహస్రేషు కశ్చిత్ ; చేదితి ఆత్మవిద్యాయా దుర్లభత్వం దర్శయతి ; కథమ్ ? అయమ్ పర ఆత్మా సర్వప్రాణిప్రత్యయసాక్షీ, యః నేతి నేతీత్యాద్యుక్తః, యస్మాన్నాన్యోఽస్తి ద్రష్టా శ్రోతా మన్తా విజ్ఞాతా, సమః సర్వభూతస్థో నిత్యశుద్ధబుద్ధముక్తస్వభావః — అస్మి భవామి — ఇతి ; పూరుషః పురుషః ; సః కిమిచ్ఛన్ — తత్స్వరూపవ్యతిరిక్తమ్ అన్యద్వస్తు ఫలభూతం కిమిచ్ఛన్ కస్య వా అన్యస్య ఆత్మనో వ్యతిరిక్తస్య కామాయ ప్రయోజనాయ ; న హి తస్య ఆత్మన ఎష్టవ్యం ఫలమ్ , న చాప్యాత్మనోఽన్యః అస్తి, యస్య కామాయ ఇచ్ఛతి, సర్వస్య ఆత్మభూతత్వాత్ ; అతః కిమిచ్ఛన్ కస్య కామాయ శరీరమనుసఞ్జ్వరేత్ , భ్రంశేత్ , శరీరోపాధికృతదుఃఖమను దుఃఖీ స్యాత్ , శరీరతాపమనుతప్యేత । అనాత్మదర్శినో హి తద్వ్యతిరిక్తవస్త్వన్తరేప్సోః ; ‘మమేదం స్యాత్ , పుత్రస్య ఇదమ్ , భార్యాయా ఇదమ్’ ఇత్యేవమీహమానః పునఃపునర్జననమరణప్రబన్ధరూఢః శరీరరోగమనురుజ్యతే ; సర్వాత్మదర్శినస్తు తదసమ్భవ ఇత్యేతదాహ ॥

ఉక్తాత్మజ్ఞానస్తుత్యర్థమేవ తన్నిష్ఠస్య కాయక్లేశరాహిత్యం దర్శయతి —

ఆత్మానమిత్యాదినా ।

విజ్ఞానాత్మనో వైలక్షణ్యార్థం విశినష్టి —

సర్వేతి ।

తాటస్థ్యం వ్యావర్తయతి —

హృత్స్థమితి ।

బుద్ధిసంబన్ధప్రాప్తం సంసారిత్వం వారయతి —

అశనాయాదీతి ।

ప్రశ్నపూర్వకం జ్ఞానప్రకారం ప్రకటయతి —

కథమిత్యాదినా ।

సర్వభూతసంబన్ధప్రయుక్తం దోషం వారయితుం విశినష్టి —

నిత్యేతి ।

ఇతి విజానీయాదితి సంబన్ధః । ప్రయోజనాయ శరీరమనుసంజ్వరేదితి సంబన్ధః ।

కిమిచ్ఛన్నిత్యాక్షేపం సమర్థయతే —

న హీతి ।

కస్య వా కామాయేత్యాక్షేపముపపాదయతి —

న చేతి ।

ఆక్షేపద్వయం నిగమయతి —

అత ఇతి ।

తదేవ స్పష్టయతి —

శరీరేతి ।

విదుషస్తాపాభావం వ్యతిరేకముఖేన విశదయతి —

అనాత్మేతి ।

వస్త్వన్తరేప్సోస్తాపసంభవ ఇతి శేషః । స చేత్యధ్యాహృత్య మమేదమిత్యాది యోజ్యమ్ । ఇత్యేతదాహ కిమిచ్ఛన్నిత్యాద్యా శ్రుతిరితి శేషః ॥ ౧౨ ॥