ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕೋಪನಿಷದ್ಭಾಷ್ಯಮ್
ಚತುರ್ಥೋಽಧ್ಯಾಯಃಚತುರ್ಥಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಮ್
ಆನಂದಗಿರಿಟೀಕಾ (ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕ)
 
ಏಕಧೈವಾನುದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮೇತದಪ್ರಮಯಂ ಧ್ರುವಮ್ । ವಿರಜಃ ಪರ ಆಕಾಶಾದಜ ಆತ್ಮಾ ಮಹಾಂಧ್ರುವಃ ॥ ೨೦ ॥
ಯಸ್ಮಾದೇವಮ್ ತಸ್ಮಾತ್ , ಏಕಧೈವ ಏಕೇನೈವ ಪ್ರಕಾರೇಣ ವಿಜ್ಞಾನಘನೈಕರಸಪ್ರಕಾರೇಣ ಆಕಾಶವನ್ನಿರಂತರೇಣ ಅನುದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ ; ಯಸ್ಮಾತ್ ಏತದ್ಬ್ರಹ್ಮ ಅಪ್ರಮಯಮ್ ಅಪ್ರಮೇಯಮ್ , ಸರ್ವೈಕತ್ವಾತ್ ; ಅನ್ಯೇನ ಹಿ ಅನ್ಯತ್ ಪ್ರಮೀಯತೇ ; ಇದಂ ತು ಏಕಮೇವ, ಅತಃ ಅಪ್ರಮೇಯಮ್ ; ಧ್ರುವಂ ನಿತ್ಯಂ ಕೂಟಸ್ಥಮ್ ಅವಿಚಾಲೀತ್ಯರ್ಥಃ । ನನು ವಿರುದ್ಧಮಿದಮುಚ್ಯತೇ — ಅಪ್ರಮೇಯಂ ಜ್ಞಾಯತ ಇತಿ ಚ ; ‘ಜ್ಞಾಯತೇ’ ಇತಿ ಪ್ರಮಾಣೈರ್ಮೀಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ, ‘ಅಪ್ರಮೇಯಮ್’ ಇತಿ ಚ ತತ್ಪ್ರತಿಷೇಧಃ — ನೈಷ ದೋಷಃ, ಅನ್ಯವಸ್ತುವತ್ ಅನಾಗಮಪ್ರಮಾಣಪ್ರಮೇಯತ್ವಪ್ರತಿಷೇಧಾರ್ಥತ್ವಾತ್ ; ಯಥಾ ಅನ್ಯಾನಿ ವಸ್ತೂನಿ ಆಗಮನಿರಪೇಕ್ಷೈಃ ಪ್ರಮಾಣೈಃ ವಿಷಯೀಕ್ರಿಯಂತೇ, ನ ತಥಾ ಏತತ್ ಆತ್ಮತತ್ತ್ವಂ ಪ್ರಮಾಣಾಂತರೇಣ ವಿಷಯೀಕರ್ತುಂ ಶಕ್ಯತೇ ; ಸರ್ವಸ್ಯಾತ್ಮತ್ವೇ ಕೇನ ಕಂ ಪಶ್ಯೇತ್ ವಿಜಾನೀಯಾತ್ — ಇತಿ ಪ್ರಮಾತೃಪ್ರಮಾಣಾದಿವ್ಯಾಪಾರಪ್ರತಿಷೇಧೇನೈವ ಆಗಮೋಽಪಿ ವಿಜ್ಞಾಪಯತಿ, ನ ತು ಅಭಿಧಾನಾಭಿಧೇಯಲಕ್ಷಣವಾಕ್ಯಧರ್ಮಾಂಗೀಕರಣೇನ ; ತಸ್ಮಾತ್ ನ ಆಗಮೇನಾಪಿ ಸ್ವರ್ಗಮೇರ್ವಾದಿವತ್ ತತ್ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತೇ ; ಪ್ರತಿಪಾದಯಿತ್ರಾತ್ಮಭೂತಂ ಹಿ ತತ್ ; ಪ್ರತಿಪಾದಯಿತುಃ ಪ್ರತಿಪಾದನಸ್ಯ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯವಿಷಯತ್ವಾತ್ , ಭೇದೇ ಹಿ ಸತಿ ತತ್ ಭವತಿ । ಜ್ಞಾನಂ ಚ ತಸ್ಮಿನ್ ಪರಾತ್ಮಭಾವನಿವೃತ್ತಿರೇವ ; ನ ತಸ್ಮಿನ್ ಸಾಕ್ಷಾತ್ ಆತ್ಮಭಾವಃ ಕರ್ತವ್ಯಃ, ವಿದ್ಯಮಾನತ್ವಾದಾತ್ಮಭಾವಸ್ಯ ; ನಿತ್ಯೋ ಹಿ ಆತ್ಮಭಾವಃ ಸರ್ವಸ್ಯ ಅತದ್ವಿಷಯ ಇವ ಪ್ರತ್ಯವಭಾಸತೇ ; ತಸ್ಮಾತ್ ಅತದ್ವಿಷಯಾಭಾಸನಿವೃತ್ತಿವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ನ ತಸ್ಮಿನ್ನಾತ್ಮಭಾವೋ ವಿಧೀಯತೇ ; ಅನ್ಯಾತ್ಮಭಾವನಿವೃತ್ತೌ, ಆತ್ಮಭಾವಃ ಸ್ವಾತ್ಮನಿ ಸ್ವಾಭಾವಿಕೋ ಯಃ, ಸ ಕೇವಲೋ ಭವತೀತಿ — ಆತ್ಮಾ ಜ್ಞಾಯತ ಇತ್ಯುಚ್ಯತೇ ; ಸ್ವತಶ್ಚಾಪ್ರಮೇಯಃ ಪ್ರಮಾಣಾಂತರೇಣ ನ ವಿಷಯೀಕ್ರಿಯತೇ ಇತಿ ಉಭಯಮಪ್ಯವಿರುದ್ಧಮೇವ । ವಿರಜಃ ವಿಗತರಜಃ, ರಜೋ ನಾಮ ಧರ್ಮಾಧರ್ಮಾದಿಮಲಮ್ ತದ್ರಹಿತ ಇತ್ಯೇತತ್ । ಪರಃ — ಪರೋ ವ್ಯತಿರಿಕ್ತಃ ಸೂಕ್ಷ್ಮೋ ವ್ಯಾಪೀ ವಾ ಆಕಾಶಾದಪಿ ಅವ್ಯಾಕೃತಾಖ್ಯಾತ್ । ಅಜಃ ನ ಜಾಯತೇ ; ಜನ್ಮಪ್ರತಿಷೇಧಾತ್ ಉತ್ತರೇಽಪಿ ಭಾವವಿಕಾರಾಃ ಪ್ರತಿಷಿದ್ಧಾಃ, ಸರ್ವೇಷಾಂ ಜನ್ಮಾದಿತ್ವಾತ್ । ಆತ್ಮಾ, ಮಹಾನ್ಪರಿಮಾಣತಃ, ಮಹತ್ತರಃ ಸರ್ವಸ್ಮಾತ್ । ಧ್ರುವಃ ಅವಿನಾಶೀ ॥

ದ್ವೈತಾಭಾವೇ ಕಥಮನುದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —

ಯಸ್ಮಾದಿತಿ ।

ತಮೇವೈಕಂ ಪ್ರಕಾರಂ ಪ್ರಕಟಯತಿ —

ವಿಜ್ಞಾನೇತಿ ।

ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನತ್ವಂ ವ್ಯವಚ್ಛಿನತ್ತಿ —

ಆಕಾಶವದಿತಿ ।

ಏಕರಸತ್ವಂ ಹೇತೂಕೃತ್ಯಾಪ್ರಮೇಯತ್ವಂ ಪ್ರತಿಜಾನೀತೇ —

ಯಸ್ಮಾದಿತಿ ।

ಏತದ್ಬ್ರಹ್ಮ ಯಸ್ಮಾದೇಕರಸಂ ತಸ್ಮಾದಪ್ರಮೇಯಮಿತಿ ಯೋಜನಾ ।

ಹೇತ್ವರ್ಥಂ ಸ್ಫುಟಯತಿ —

ಸರ್ವೈಕತ್ವಾದಿತಿ ।

ತಥಾಽಪಿ ಕಥಮಪ್ರಮೇಯತ್ವಂ ತದಾಹ —

ಅನ್ಯೇನೇತಿ ।

ಮಿಥೋ ವಿರೋಧಮಾಶಂಕತೇ —

ನನ್ವಿತಿ ।

ವಿರೋಧಮೇವ ಸ್ಫೋರಯತಿ —

ಜ್ಞಾಯತ ಇತೀತಿ ।

ಚೋದಿತಂ ವಿರೋಧಂ ನಿರಾಕರೋತಿ —

ನೈಷ ದೋಷ ಇತಿ ।

ಸಂಗೃಹೀತೇ ಸಮಾಧಾನಂ ವಿಶದಯತಿ —

ಯಥೇತ್ಯಾದಿನಾ ।

ತಸ್ಯ ಮಾನಾಂತರವಿಷಯೀಕರ್ತುಮಶಕ್ಯತ್ವೇ ಹೇತುಮಾಹ —

ಸರ್ವಸ್ಯೇತಿ ।

ಇತಿ ಸರ್ವದ್ವೈತೋಪಶಾಂತಿಶ್ರುತೇರಿತಿ ಶೇಷಃ ।

ಆಗಮೋಽಪಿ ತರ್ಹಿ ಕಥಮಾತ್ಮಾನಮಾವೇದಯೇದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —

ಪ್ರಮಾತ್ರಿತಿ ।

ಆತ್ಮನಃ ಸ್ವರ್ಗಾದಿವದ್ವಿಷಯತ್ವೇನಾಽಽಗಮಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತ್ವಾಭಾವೇ ಹೇತುಮಾಹ —

ಪ್ರತಿಪಾದಯಿತ್ರಿತಿ ।

ತಥಾಽಪಿ ಕಿಮಿತಿ ವಿಷಯತ್ವೇನಾಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತ್ವಂ ತತ್ರಾಽಽಹ —

ಪ್ರತಿಪಾದಯಿತುರಿತಿ ।

ತದಿತಿ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತ್ವಮುಕ್ತಮ್ ।

ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ತಸ್ಮಿನ್ನಾಗಮಿಕಂ ಜ್ಞಾನಂ ತತ್ರಾಽಽಹ —

ಜ್ಞಾನಂ ಚೇತಿ ।

ಪರಸ್ಮಿಂದೇಹಾದಾವಾತ್ಮಭಾವಸ್ಯಾಽಽರೋಪಿತಸ್ಯ ನಿವೃತ್ತಿರೇವ ವಾಕ್ಯೇನ ಕ್ರಿಯತೇ । ತಥಾ ಚಾಽಽತ್ಮನಿ ಪರಿಶಿಷ್ಟೇ ಸ್ವಾಭಾವಿಕಮೇವ ಸ್ಫುರಣಂ ಪ್ರತಿಬಂಧವಿಗಮಾತ್ಪ್ರಕಟೀಭವತೀತಿ ಭಾವಃ ।

ನನು ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಾತ್ಮಭಾವಃ ಶ್ರುತ್ಯಾ ಕರ್ತವ್ಯೋ ವಿವಕ್ಷ್ಯತೇ ನ ತು ದೇಹಾದಾವಾತ್ಮತ್ತ್ವವ್ಯಾವೃತ್ತಿರತ ಆಹ —

ನ ತಸ್ಮಿನ್ನಿತಿ ।

ಬ್ರಹ್ಮಣಶ್ಚೇದಾತ್ಮಭಾವಃ ಸದಾ ಮನ್ಯತೇ ಕಥಮನ್ಯಥಾ ಪ್ರಥೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —

ನಿತ್ಯೋ ಹೀತಿ ।

ಸರ್ವಸ್ಯ ಪೂರ್ಣಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಇತ್ಯೇತತ್ । ಅತದ್ವಿಷಯೋ ಬ್ರಹ್ಮವ್ಯತಿರಿಕ್ತವಿಷಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಾತ್ಮಭಾವಸ್ಯ ಸದಾ ವಿದ್ಯಮಾನತ್ವೇ ಫಲಿತಮಾಹ —

ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।

ಅತದ್ವಿಷಯಾಭಾಸೋ ದೇಹಾದಾವಾತ್ಮಪ್ರತಿಭಾಸಃ । ತಸ್ಮಿನ್ಬ್ರಹ್ಮಣೀತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಅನ್ಯಸ್ಮಿನ್ನಾತ್ಮಭಾವನಿವೃತ್ತಿರೇವಾಽಽಗಮೇನ ಕ್ರಿಯತೇ ಚೇತ್ತರ್ಹಿ ಕಥಮಾತ್ಮಾ ತೇನ ಗಮ್ಯತ ಇತ್ಯುಚ್ಯತೇ ತತ್ರಾಽಽಹ —

ಅನ್ಯೇತಿ ।

ಯದ್ಯಾಗಮಿಕವೃತ್ತಿವ್ಯಾಪ್ಯತ್ವೇನಾಽಽತ್ಮಜೋ ಮೇಯತ್ವಮಿಷ್ಯತೇ ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ತಸ್ಯಾಮೇಯತ್ವವಾಚೋ ಯುಕ್ತಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —

ಸ್ವತಶ್ಚೇತಿ ।

ವೃತ್ತಿವ್ಯಾಪ್ಯತ್ವೇನ ಮೇಯತ್ವಂ ಸ್ಫುರಣಾವ್ಯಾಪ್ಯತ್ವೇನ ಚಾಮೇಯತ್ವಮಿತ್ಯುಪಸಂಹರತಿ —

ಇತ್ಯುಭಯಮಿತಿ ।

ಯದುಕ್ತಂ ಧ್ರುವತ್ವಂ ತದುಪಸ್ಕಾರಪೂರ್ವಕಮುಪಪಾದಯತಿ —

ವಿರಜ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಕಥಂ ಜನ್ಮನಿಷೇಧಾದಿತರೇ ವಿಕಾರಾ ನಿಷಿಧ್ಯಂತೇ ತತ್ರಾಽಽಹ —

ಸರ್ವೇಷಾಮಿತಿ ॥ ೨೦ ॥