బృహదారణ్యకోపనిషద్భాష్యమ్
చతుర్థోఽధ్యాయఃచతుర్థం బ్రాహ్మణమ్
ఆనన్దగిరిటీకా (బృహదారణ్యక)
 
ఎకధైవానుద్రష్టవ్యమేతదప్రమయం ధ్రువమ్ । విరజః పర ఆకాశాదజ ఆత్మా మహాన్ధ్రువః ॥ ౨౦ ॥
యస్మాదేవమ్ తస్మాత్ , ఎకధైవ ఎకేనైవ ప్రకారేణ విజ్ఞానఘనైకరసప్రకారేణ ఆకాశవన్నిరన్తరేణ అనుద్రష్టవ్యమ్ ; యస్మాత్ ఎతద్బ్రహ్మ అప్రమయమ్ అప్రమేయమ్ , సర్వైకత్వాత్ ; అన్యేన హి అన్యత్ ప్రమీయతే ; ఇదం తు ఎకమేవ, అతః అప్రమేయమ్ ; ధ్రువం నిత్యం కూటస్థమ్ అవిచాలీత్యర్థః । నను విరుద్ధమిదముచ్యతే — అప్రమేయం జ్ఞాయత ఇతి చ ; ‘జ్ఞాయతే’ ఇతి ప్రమాణైర్మీయత ఇత్యర్థః, ‘అప్రమేయమ్’ ఇతి చ తత్ప్రతిషేధః — నైష దోషః, అన్యవస్తువత్ అనాగమప్రమాణప్రమేయత్వప్రతిషేధార్థత్వాత్ ; యథా అన్యాని వస్తూని ఆగమనిరపేక్షైః ప్రమాణైః విషయీక్రియన్తే, న తథా ఎతత్ ఆత్మతత్త్వం ప్రమాణాన్తరేణ విషయీకర్తుం శక్యతే ; సర్వస్యాత్మత్వే కేన కం పశ్యేత్ విజానీయాత్ — ఇతి ప్రమాతృప్రమాణాదివ్యాపారప్రతిషేధేనైవ ఆగమోఽపి విజ్ఞాపయతి, న తు అభిధానాభిధేయలక్షణవాక్యధర్మాఙ్గీకరణేన ; తస్మాత్ న ఆగమేనాపి స్వర్గమేర్వాదివత్ తత్ ప్రతిపాద్యతే ; ప్రతిపాదయిత్రాత్మభూతం హి తత్ ; ప్రతిపాదయితుః ప్రతిపాదనస్య ప్రతిపాద్యవిషయత్వాత్ , భేదే హి సతి తత్ భవతి । జ్ఞానం చ తస్మిన్ పరాత్మభావనివృత్తిరేవ ; న తస్మిన్ సాక్షాత్ ఆత్మభావః కర్తవ్యః, విద్యమానత్వాదాత్మభావస్య ; నిత్యో హి ఆత్మభావః సర్వస్య అతద్విషయ ఇవ ప్రత్యవభాసతే ; తస్మాత్ అతద్విషయాభాసనివృత్తివ్యతిరేకేణ న తస్మిన్నాత్మభావో విధీయతే ; అన్యాత్మభావనివృత్తౌ, ఆత్మభావః స్వాత్మని స్వాభావికో యః, స కేవలో భవతీతి — ఆత్మా జ్ఞాయత ఇత్యుచ్యతే ; స్వతశ్చాప్రమేయః ప్రమాణాన్తరేణ న విషయీక్రియతే ఇతి ఉభయమప్యవిరుద్ధమేవ । విరజః విగతరజః, రజో నామ ధర్మాధర్మాదిమలమ్ తద్రహిత ఇత్యేతత్ । పరః — పరో వ్యతిరిక్తః సూక్ష్మో వ్యాపీ వా ఆకాశాదపి అవ్యాకృతాఖ్యాత్ । అజః న జాయతే ; జన్మప్రతిషేధాత్ ఉత్తరేఽపి భావవికారాః ప్రతిషిద్ధాః, సర్వేషాం జన్మాదిత్వాత్ । ఆత్మా, మహాన్పరిమాణతః, మహత్తరః సర్వస్మాత్ । ధ్రువః అవినాశీ ॥

ద్వైతాభావే కథమనుద్రష్టవ్యమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —

యస్మాదితి ।

తమేవైకం ప్రకారం ప్రకటయతి —

విజ్ఞానేతి ।

పరిచ్ఛిన్నత్వం వ్యవచ్ఛినత్తి —

ఆకాశవదితి ।

ఎకరసత్వం హేతూకృత్యాప్రమేయత్వం ప్రతిజానీతే —

యస్మాదితి ।

ఎతద్బ్రహ్మ యస్మాదేకరసం తస్మాదప్రమేయమితి యోజనా ।

హేత్వర్థం స్ఫుటయతి —

సర్వైకత్వాదితి ।

తథాఽపి కథమప్రమేయత్వం తదాహ —

అన్యేనేతి ।

మిథో విరోధమాశఙ్కతే —

నన్వితి ।

విరోధమేవ స్ఫోరయతి —

జ్ఞాయత ఇతీతి ।

చోదితం విరోధం నిరాకరోతి —

నైష దోష ఇతి ।

సంగృహీతే సమాధానం విశదయతి —

యథేత్యాదినా ।

తస్య మానాన్తరవిషయీకర్తుమశక్యత్వే హేతుమాహ —

సర్వస్యేతి ।

ఇతి సర్వద్వైతోపశాన్తిశ్రుతేరితి శేషః ।

ఆగమోఽపి తర్హి కథమాత్మానమావేదయేదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —

ప్రమాత్రితి ।

ఆత్మనః స్వర్గాదివద్విషయత్వేనాఽఽగమప్రతిపాద్యత్వాభావే హేతుమాహ —

ప్రతిపాదయిత్రితి ।

తథాఽపి కిమితి విషయత్వేనాప్రతిపాద్యత్వం తత్రాఽఽహ —

ప్రతిపాదయితురితి ।

తదితి ప్రతిపాద్యత్వముక్తమ్ ।

కథం తర్హి తస్మిన్నాగమికం జ్ఞానం తత్రాఽఽహ —

జ్ఞానం చేతి ।

పరస్మిన్దేహాదావాత్మభావస్యాఽఽరోపితస్య నివృత్తిరేవ వాక్యేన క్రియతే । తథా చాఽఽత్మని పరిశిష్టే స్వాభావికమేవ స్ఫురణం ప్రతిబన్ధవిగమాత్ప్రకటీభవతీతి భావః ।

నను బ్రహ్మణ్యాత్మభావః శ్రుత్యా కర్తవ్యో వివక్ష్యతే న తు దేహాదావాత్మత్త్వవ్యావృత్తిరత ఆహ —

న తస్మిన్నితి ।

బ్రహ్మణశ్చేదాత్మభావః సదా మన్యతే కథమన్యథా ప్రథేత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —

నిత్యో హీతి ।

సర్వస్య పూర్ణస్య బ్రహ్మణ ఇత్యేతత్ । అతద్విషయో బ్రహ్మవ్యతిరిక్తవిషయ ఇత్యర్థః ।

బ్రహ్మణ్యాత్మభావస్య సదా విద్యమానత్వే ఫలితమాహ —

తస్మాదితి ।

అతద్విషయాభాసో దేహాదావాత్మప్రతిభాసః । తస్మిన్బ్రహ్మణీత్యర్థః ।

అన్యస్మిన్నాత్మభావనివృత్తిరేవాఽఽగమేన క్రియతే చేత్తర్హి కథమాత్మా తేన గమ్యత ఇత్యుచ్యతే తత్రాఽఽహ —

అన్యేతి ।

యద్యాగమికవృత్తివ్యాప్యత్వేనాఽఽత్మజో మేయత్వమిష్యతే కథం తర్హి తస్యామేయత్వవాచో యుక్తిరిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —

స్వతశ్చేతి ।

వృత్తివ్యాప్యత్వేన మేయత్వం స్ఫురణావ్యాప్యత్వేన చామేయత్వమిత్యుపసంహరతి —

ఇత్యుభయమితి ।

యదుక్తం ధ్రువత్వం తదుపస్కారపూర్వకముపపాదయతి —

విరజ ఇత్యాదినా ।

కథం జన్మనిషేధాదితరే వికారా నిషిధ్యన్తే తత్రాఽఽహ —

సర్వేషామితి ॥ ౨౦ ॥