ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕೋಪನಿಷದ್ಭಾಷ್ಯಮ್
ಚತುರ್ಥೋಽಧ್ಯಾಯಃಚತುರ್ಥಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಮ್
ಆನಂದಗಿರಿಟೀಕಾ (ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕ)
 
ಸ ವಾ ಏಷ ಮಹಾನಜ ಆತ್ಮಾ ಯೋಽಯಂ ವಿಜ್ಞಾನಮಯಃ ಪ್ರಾಣೇಷು ಯ ಏಷೋಽಂತರ್ಹೃದಯ ಆಕಾಶಸ್ತಸ್ಮಿಂಛೇತೇ ಸರ್ವಸ್ಯ ವಶೀ ಸರ್ವಸ್ಯೇಶಾನಃ ಸರ್ವಸ್ಯಾಧಿಪತಿಃ ಸ ನ ಸಾಧುನಾ ಕರ್ಮಣಾ ಭೂಯಾನ್ನೋ ಏವಾಸಾಧುನಾ ಕನೀಯಾನೇಷ ಸರ್ವೇಶ್ವರ ಏಷ ಭೂತಾಧಿಪತಿರೇಷ ಭೂತಪಾಲ ಏಷ ಸೇತುರ್ವಿಧರಣ ಏಷಾಂ ಲೋಕಾನಾಮಸಂಭೇದಾಯ ತಮೇತಂ ವೇದಾನುವಚನೇನ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾ ವಿವಿದಿಷಂತಿ ಯಜ್ಞೇನ ದಾನೇನ ತಪಸಾನಾಶಕೇನೈತಮೇವ ವಿದಿತ್ವಾ ಮುನಿರ್ಭವತಿ । ಏತಮೇವ ಪ್ರವ್ರಾಜಿನೋ ಲೋಕಮಿಚ್ಛಂತಃ ಪ್ರವ್ರಜಂತಿ । ಏತದ್ಧ ಸ್ಮ ವೈ ತತ್ಪೂರ್ವೇ ವಿದ್ವಾಂಸಃ ಪ್ರಜಾಂ ನ ಕಾಮಯಂತೇ ಕಿಂ ಪ್ರಜಯಾ ಕರಿಷ್ಯಾಮೋ ಯೇಷಾಂ ನೋಽಯಮಾತ್ಮಾಯಂ ಲೋಕ ಇತಿ ತೇ ಹ ಸ್ಮ ಪುತ್ರೈಷಣಾಯಾಶ್ಚ ವಿತ್ತೈಷಣಾಯಾಶ್ಚ ಲೋಕೈಷಣಾಯಾಶ್ಚ ವ್ಯುತ್ಥಾಯಾಥ ಭಿಕ್ಷಾಚರ್ಯಂ ಚರಂತಿ ಯಾ ಹ್ಯೇವ ಪುತ್ರೈಷಣಾ ಸಾ ವಿತ್ತೈಷಣಾ ಯಾ ವಿತ್ತೈಷಣಾ ಸಾ ಲೋಕೈಷಣೋಭೇ ಹ್ಯೇತೇ ಏಷಣೇ ಏವ ಭವತಃ । ಸ ಏಷ ನೇತಿ ನೇತ್ಯಾತ್ಮಾಗೃಹ್ಯೋ ನ ಹಿ ಗೃಹ್ಯತೇಽಶೀರ್ಯೋ ನ ಹಿ ಶೀರ್ಯತೇಽಸಂಗೋ ನ ಹಿ ಸಜ್ಯತೇಽಸಿತೋ ನ ವ್ಯಥತೇ ನ ರಿಷ್ಯತ್ಯೇತಮು ಹೈವೈತೇ ನ ತರತ ಇತ್ಯತಃ ಪಾಪಮಕರವಮಿತ್ಯತಃ ಕಲ್ಯಾಣಮಕರವಮಿತ್ಯುಭೇ ಉ ಹೈವೈಷ ಏತೇ ತರತಿ ನೈನಂ ಕೃತಾಕೃತೇ ತಪತಃ ॥ ೨೨ ॥
ಯೇ ಪುನಃ ಮಂತ್ರಬ್ರಾಹ್ಮಣಲಕ್ಷಣೇನ ವೇದಾನುವಚನೇನ ಪ್ರಕಾಶ್ಯಮಾನಂ ವಿವಿದಿಷಂತಿ — ಇತಿ ವ್ಯಾಚಕ್ಷತೇ, ತೇಷಾಮ್ ಆರಣ್ಯಕಮಾತ್ರಮೇವ ವೇದಾನುವಚನಂ ಸ್ಯಾತ್ ; ನ ಹಿ ಕರ್ಮಕಾಂಡೇನ ಪರ ಆತ್ಮಾ ಪ್ರಕಾಶ್ಯತೇ ; ‘ತಂ ತ್ವೌಪನಿಷದಮ್’ (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೯ । ೨೬) ಇತಿ ವಿಶೇಷಶ್ರುತೇಃ । ವೇದಾನುವಚನೇನೇತಿ ಚ ಅವಿಶೇಷಿತತ್ವಾತ್ ಸಮಸ್ತಗ್ರಾಹಿ ಇದಂ ವಚನಮ್ ; ನ ಚ ತದೇಕದೇಶೋತ್ಸರ್ಗಃ ಯುಕ್ತಃ । ನನು ತ್ವತ್ಪಕ್ಷೇಽಪಿ ಉಪನಿಷದ್ವರ್ಜಮಿತಿ ಏಕದೇಶತ್ವಂ ಸ್ಯಾತ್ — ನ, ಆದ್ಯವ್ಯಾಖ್ಯಾನೇ ಅವಿರೋಧಾತ್ ಅಸ್ಮತ್ಪಕ್ಷೇ ನೈಷ ದೋಷೋ ಭವತಿ ; ಯದಾ ವೇದಾನುವಚನಶಬ್ದೇನ ನಿತ್ಯಃ ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯೋ ವಿಧೀಯತೇ, ತದಾ ಉಪನಿಷದಪಿ ಗೃಹೀತೈವೇತಿ, ವೇದಾನುವಚನಶಬ್ದಾರ್ಥೈಕದೇಶೋ ನ ಪರಿತ್ಯಕ್ತೋ ಭವತಿ । ಯಜ್ಞಾದಿಸಹಪಾಠಾಚ್ಚ — ಯಜ್ಞಾದೀನಿ ಕರ್ಮಾಣ್ಯೇವ ಅನುಕ್ರಮಿಷ್ಯನ್ ವೇದಾನುವಚನಶಬ್ದಂ ಪ್ರಯುಂಕ್ತೇ ; ತಸ್ಮಾತ್ ಕರ್ಮೈವ ವೇದಾನುವಚನಶಬ್ದೇನೋಚ್ಯತ ಇತಿ ಗಮ್ಯತೇ ; ಕರ್ಮ ಹಿ ನಿತ್ಯಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಃ ॥

ಭೂತಪ್ರಪಂಚಪ್ರಸ್ಥಾನಮುತ್ಥಾಪ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಾಚಷ್ಟೇ —

ಯೇ ಪುನರಿತ್ಯಾದಿನಾ ।

ತತ್ರ ಹೇತುಮಾಹ —

ನ ಹೀತಿ ।

ಭವತೂಪನಿಷನ್ಮಾತ್ರಗ್ರಹಣಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ವೇದೋ ವಾಽನೂಚ್ಯತೇ ಗುರೂಚ್ಚಾರಣಾನಂತರಂ ಪಠ್ಯತ ಇತಿ ವ್ಯುತ್ಪತ್ತೇರ್ವೇದಾನುವಚನಶಬ್ದೇನ ಸರ್ವವೇದಗ್ರಹೇ ಸಂಭವತಿ ತದೇಕದೇಶತ್ಯಾಗೋ ನ ಯುಕ್ತ ಇತ್ಯಾಹ —

ವೇದೇತಿ ।

ದೋಷಸಾಮ್ಯಮಾಶಂಕತೇ —

ನನ್ವಿತಿ ।

ಸಿದ್ಧಾಂತೇಽಪ್ಯುಪನಿಷದಂ ವರ್ಜಯಿತ್ವಾ ವೇದಾನುವಚನಶಬ್ದೇನ ಕರ್ಮಕಾಂಡಂ ಗೃಹೀತಮಿತಿ ಕೃತ್ವಾ ತಸ್ಯ ವೇದೈಕದೇಶವಿಷಯತ್ವಂ ಸ್ಯಾತ್ತತಶ್ಚ --
“ಯತ್ರೋಭಯೋಃ ಸಮೋ ದೋಷಃ ಪರಿಹಾರೋಽಪಿ ವಾ ಸಮಃ ।
ನೈಕಃ ಪರ್ಯನುಯೋಕ್ತವ್ಯಸ್ತಾದೃಗರ್ಥವಿಚಾರಣೇ” ॥
ಇತಿ ನ್ಯಾಯವಿರೋಧ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ನಿತ್ಯಸ್ವಾಧ್ಯಾಯೋ ವೇದಾನುವಚನಮಿತಿ ಪಕ್ಷಮಾದಾಯ ಪರಿಹರತಿ —

ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।

ವೇದೈಕದೇಶಪರಿಗ್ರಹಪರಿತ್ಯಾಗಾತ್ಮಕವಿರೋಧಾಭಾವಂ ಸಾಧಯತಿ —

ಯದೇತಿ ।

ತರ್ಹಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಾಂತರಮುಪೇಕ್ಷಿತಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ತದಪಿ ವಾಕ್ಯಶೇಷವಶಾದಪೇಕ್ಷಿತಮೇವೇತ್ಯಾಹ —

ಯಜ್ಞಾದೀತಿ।

ಸಂಗ್ರಹವಾಕ್ಯಂ ವಿವೃಣೋತಿ —

ಯಜ್ಞಾದೀನಿ ಕರ್ಮಾಣೀತಿ ।

ತರ್ಹಿ ಪ್ರಥಮವ್ಯಾಖ್ಯಾನೇ ಕಥಂ ವಾಕ್ಯಶೇಷೋಪಪತ್ತಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —

ಕರ್ಮ ಹೀತಿ ।