ಸಹೇತುಕೌ ಬಂಧಮೋಕ್ಷೌ ಅಭಿಹಿತೌ ಮಂತ್ರಬ್ರಾಹ್ಮಣಾಭ್ಯಾಮ್ ; ಶ್ಲೋಕೈಶ್ಚ ಪುನಃ ಮೋಕ್ಷಸ್ವರೂಪಂ ವಿಸ್ತರೇಣ ಪ್ರತಿಪಾದಿತಮ್ ; ಏವಮ್ ಏತಸ್ಮಿನ್ ಆತ್ಮವಿಷಯೇ ಸರ್ವೋ ವೇದಃ ಯಥಾ ಉಪಯುಕ್ತೋ ಭವತಿ, ತತ್ ತಥಾ ವಕ್ತವ್ಯಮಿತಿ ತದರ್ಥೇಯಂ ಕಂಡಿಕಾ ಆರಭ್ಯತೇ । ತಚ್ಚ ಯಥಾ ಅಸ್ಮಿನ್ಪ್ರಪಾಠಕೇ ಅಭಿಹಿತಂ ಸಪ್ರಯೋಜನಮ್ ಅನೂದ್ಯ ಅತ್ರೈವ ಉಪಯೋಗಃ ಕೃತ್ಸ್ನಸ್ಯ ವೇದಸ್ಯ ಕಾಮ್ಯರಾಶಿವರ್ಜಿತಸ್ಯ — ಇತ್ಯೇವಮರ್ಥ ಉಕ್ತಾರ್ಥಾನುವಾದಃ ‘ಸ ವಾ ಏಷಃ’ ಇತ್ಯಾದಿಃ । ಸ ಇತಿ ಉಕ್ತಪರಾಮರ್ಶಾರ್ಥಃ ; ಕೋಽಸೌ ಉಕ್ತಃ ಪರಾಮೃಶ್ಯತೇ ? ತಂ ಪ್ರತಿನಿರ್ದಿಶತಿ — ಯ ಏಷ ವಿಜ್ಞಾನಮಯ ಇತಿ — ಅತೀತಾನಂತರವಾಕ್ಯೋಕ್ತಸಂಪ್ರತ್ಯಯೋ ಮಾ ಭೂದಿತಿ, ಯಃ ಏಷಃ ; ಕತಮಃ ಏಷಃ ಇತ್ಯುಚ್ಯತೇ — ವಿಜ್ಞಾನಮಯಃ ಪ್ರಾಣೇಷ್ವಿತಿ ; ಉಕ್ತವಾಕ್ಯೋಲ್ಲಿಂಗನಂ ಸಂಶಯನಿವೃತ್ತ್ಯರ್ಥಮ್ ; ಉಕ್ತಂ ಹಿ ಪೂರ್ವಂ ಜನಕಪ್ರಶ್ನಾರಂಭೇ ‘ಕತಮ ಆತ್ಮೇತಿ ಯೋಽಯಂ ವಿಜ್ಞಾನಮಯಃ ಪ್ರಾಣೇಷು’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೩ । ೭) ಇತ್ಯಾದಿ । ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ — ಯೋಽಯಮ್ ‘ವಿಜ್ಞಾನಮಯಃ ಪ್ರಾಣೇಷು’ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ವಾಕ್ಯೇನ ಪ್ರತಿಪಾದಿತಃ ಸ್ವಯಂ ಜ್ಯೋತಿರಾತ್ಮಾ, ಸ ಏಷಃ ಕಾಮಕರ್ಮಾವಿದ್ಯಾನಾಮನಾತ್ಮಧರ್ಮತ್ವಪ್ರತಿಪಾದನದ್ವಾರೇಣ ಮೋಕ್ಷಿತಃ ಪರಮಾತ್ಮಭಾವಮಾಪಾದಿತಃ — ಪರ ಏವಾಯಂ ನಾನ್ಯ ಇತಿ ; ಏಷ ಸಃ ಸಾಕ್ಷಾನ್ಮಹಾನಜ ಆತ್ಮೇತ್ಯುಕ್ತಃ । ಯೋಽಯಂ ವಿಜ್ಞಾನಮಯಃ ಪ್ರಾಣೇಷ್ವಿತಿ ಯಥಾವ್ಯಾಖ್ಯಾತಾರ್ಥ ಏವ । ಯ ಏಷಃ ಅಂತರ್ಹೃದಯೇ ಹೃದಯಪುಂಡರೀಕಮಧ್ಯೇ ಯ ಏಷ ಆಕಾಶೋ ಬುದ್ಧಿವಿಜ್ಞಾನಸಂಶ್ರಯಃ, ತಸ್ಮಿನ್ನಾಕಾಶೇ ಬುದ್ಧಿವಿಜ್ಞಾನಸಹಿತೇ ಶೇತೇ ತಿಷ್ಠತಿ ; ಅಥವಾ ಸಂಪ್ರಸಾದಕಾಲೇ ಅಂತರ್ಹೃದಯೇ ಯ ಏಷ ಆಕಾಶಃ ಪರ ಏವ ಆತ್ಮಾ ನಿರುಪಾಧಿಕಃ ವಿಜ್ಞಾನಮಯಸ್ಯ ಸ್ವಸ್ವಭಾವಃ, ತಸ್ಮಿನ್ ಸ್ವಸ್ವಭಾವೇ ಪರಮಾತ್ಮನಿ ಆಕಾಶಾಖ್ಯೇ ಶೇತೇ ; ಚತುರ್ಥೇ ಏತದ್ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮ್ ‘ಕ್ವೈಷ ತದಾಭೂತ್’ (ಬೃ. ಉ. ೨ । ೧ । ೧೬) ಇತ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರತಿವಚನತ್ವೇನ । ಸ ಚ ಸರ್ವಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮೇಂದ್ರಾದೇಃ ವಶೀ ; ಸರ್ವೋ ಹಿ ಅಸ್ಯ ವಶೇ ವರ್ತತೇ ; ಉಕ್ತಂ ಚ ‘ಏತಸ್ಯ ವಾ ಅಕ್ಷರಸ್ಯ ಪ್ರಶಾಸನೇ’ (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೮ । ೯) ಇತಿ । ನ ಕೇವಲಂ ವಶೀ, ಸರ್ವಸ್ಯ ಈಶಾನಃ ಈಶಿತಾ ಚ ಬ್ರಹ್ಮೇಂದ್ರಪ್ರಭೃತೀನಾಮ್ । ಈಶಿತೃತ್ವಂ ಚ ಕದಾಚಿತ್ ಜಾತಿಕೃತಮ್ , ಯಥಾ ರಾಜಕುಮಾರಸ್ಯ ಬಲವತ್ತರಾನಪಿ ಭೃತ್ಯಾನ್ಪ್ರತಿ, ತದ್ವನ್ಮಾ ಭೂದಿತ್ಯಾಹ — ಸರ್ವಸ್ಯಾಧಿಪತಿಃ ಅಧಿಷ್ಠಾಯ ಪಾಲಯಿತಾ, ಸ್ವತಂತ್ರ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ; ನ ರಾಜಪುತ್ರವತ್ ಅಮಾತ್ಯಾದಿಭೃತ್ಯತಂತ್ರಃ । ತ್ರಯಮಪ್ಯೇತತ್ ವಶಿತ್ವಾದಿ ಹೇತುಹೇತುಮದ್ರೂಪಮ್ — ಯಸ್ಮಾತ್ ಸರ್ವಸ್ಯಾಧಿಪತಿಃ, ತತೋಽಸೌ ಸರ್ವಸ್ಯೇಶಾನಃ ; ಯೋ ಹಿ ಯಮಧಿಷ್ಠಾಯ ಪಾಲಯತಿ, ಸ ತಂ ಪ್ರತೀಷ್ಟ ಏವೇತಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮ್ , ಯಸ್ಮಾಚ್ಚ ಸರ್ವಸ್ಯೇಶಾನಃ, ತಸ್ಮಾತ್ ಸರ್ವಸ್ಯ ವಶೀತಿ । ಕಿಂಚಾನ್ಯತ್ ಸ ಏವಂಭೂತೋ ಹೃದ್ಯಂತರ್ಜ್ಯೋತಿಃ ಪುರುಷೋ ವಿಜ್ಞಾನಮಯಃ ನ ಸಾಧುನಾ ಶಾಸ್ತ್ರವಿಹಿತೇನ ಕರ್ಮಣಾ ಭೂಯಾನ್ಭವತಿ, ನ ವರ್ಧತೇ ಪೂರ್ವಾವಸ್ಥಾತಃ ಕೇನಚಿದ್ಧರ್ಮೇಣ ; ನೋ ಏವ ಶಾಸ್ತ್ರಪ್ರತಿಷಿದ್ಧೇನ ಅಸಾಧುನಾ ಕರ್ಮಣಾ ಕನೀಯಾನ್ ಅಲ್ಪತರೋ ಭವತಿ, ಪೂರ್ವಾವಸ್ಥಾತೋ ನ ಹೀಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಕಿಂ ಚ ಸರ್ವೋ ಹಿ ಅಧಿಷ್ಠಾನಪಾಲನಾದಿ ಕುರ್ವನ್ ಪರಾನುಗ್ರಹಪೀಡಾಕೃತೇನ ಧರ್ಮಾಧರ್ಮಾಖ್ಯೇನ ಯುಜ್ಯತೇ ; ಅಸ್ಯೈವ ತು ಕಥಂ ತದಭಾವ ಇತ್ಯುಚ್ಯತೇ — ಯಸ್ಮಾತ್ ಏಷ ಸರ್ವೇಶ್ವರಃ ಸನ್ ಕರ್ಮಣೋಽಪೀಶಿತುಂ ಭವತ್ಯೇವ ಶೀಲಮಸ್ಯ, ತಸ್ಮಾತ್ ನ ಕರ್ಮಣಾ ಸಂಬಧ್ಯತೇ । ಕಿಂ ಚ ಏಷ ಭೂತಾಧಿಪತಿಃ ಬ್ರಹ್ಮಾದಿಸ್ತಂಬಪರ್ಯಂತಾನಾಂ ಭೂತಾನಾಮಧಿಪತಿರಿತ್ಯುಕ್ತಾರ್ಥಂ ಪದಮ್ । ಏಷ ಭೂತಾನಾಂ ತೇಷಾಮೇವ ಪಾಲಯಿತಾ ರಕ್ಷಿತಾ । ಏಷ ಸೇತುಃ ; ಕಿಂವಿಶಿಷ್ಟ ಇತ್ಯಾಹ — ವಿಧರಣಃ ವರ್ಣಾಶ್ರಮಾದಿವ್ಯವಸ್ಥಾಯಾ ವಿಧಾರಯಿತಾ ; ತದಾಹ — ಏಷಾಂ ಭೂರಾದೀನಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಾಂತಾನಾಂ ಲೋಕಾನಾಮ್ ಅಸಂಭೇದಾಯ ಅಸಂಭಿನ್ನಮರ್ಯಾದಾಯೈ ; ಪರಮೇಶ್ವರೇಣ ಸೇತುವದವಿಧಾರ್ಯಮಾಣಾ ಲೋಕಾಃ ಸಂಭಿನ್ನಮರ್ಯಾದಾಃ ಸ್ಯುಃ ; ಅತೋ ಲೋಕಾನಾಮಸಂಭೇದಾಯ ಸೇತುಭೂತೋಽಯಂ ಪರಮೇಶ್ವರಃ, ಯಃ ಸ್ವಯಂ ಜ್ಯೋತಿರಾತ್ಮೈವ ಏವಂವಿತ್ ಸರ್ವಸ್ಯ ವಶೀ — ಇತ್ಯಾದಿ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಯಾಃ ಫಲಮೇತನ್ನಿರ್ದಿಷ್ಟಮ್ । ‘ಕಿಂಜ್ಯೋತಿರಯಂ ಪುರುಷಃ’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೩ । ೨) ಇತ್ಯೇವಮಾದಿಷಷ್ಠಪ್ರಪಾಠಕವಿಹಿತಾಯಾಮೇತಸ್ಯಾಂ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಯಾಮ್ ಏವಂಫಲಾಯಾಮ್ ಕಾಮ್ಯೈಕದೇಶವರ್ಜಿತಂ ಕೃತ್ಸ್ನಂ ಕರ್ಮಕಾಂಡಂ ತಾದರ್ಥ್ಯೇನ ವಿನಿಯುಜ್ಯತೇ ; ತತ್ ಕಥಮಿತ್ಯುಚ್ಯತೇ — ತಮೇತಮ್ ಏವಂಭೂತಮೌಪನಿಷದಂ ಪುರುಷಮ್ , ವೇದಾನುವಚನೇನ ಮಂತ್ರಬ್ರಾಹ್ಮಣಾಧ್ಯಯನೇನ ನಿತ್ಯಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಲಕ್ಷಣೇನ, ವಿವಿದಿಷಂತಿ ವೇದಿತುಮಿಚ್ಛಂತಿ ; ಕೇ ? ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾಃ ; ಬ್ರಾಹ್ಮಣಗ್ರಹಣಮುಪಲಕ್ಷಣಾರ್ಥಮ್ ; ಅವಿಶಿಷ್ಟೋ ಹಿ ಅಧಿಕಾರಃ ತ್ರಯಾಣಾಂ ವರ್ಣಾನಾಮ್ ; ಅಥವಾ ಕರ್ಮಕಾಂಡೇನ ಮಂತ್ರಬ್ರಾಹ್ಮಣೇನ ವೇದಾನುವಚನೇನ ವಿವಿದಿಷಂತಿ ; ಕಥಂ ವಿವಿದಿಷಂತೀತ್ಯುಚ್ಯತೇ — ಯಜ್ಞೇನೇತ್ಯಾದಿ ॥