బృహదారణ్యకోపనిషద్భాష్యమ్
చతుర్థోఽధ్యాయఃచతుర్థం బ్రాహ్మణమ్
ఆనన్దగిరిటీకా (బృహదారణ్యక)
 
స వా ఎష మహానజ ఆత్మా యోఽయం విజ్ఞానమయః ప్రాణేషు య ఎషోఽన్తర్హృదయ ఆకాశస్తస్మిఞ్ఛేతే సర్వస్య వశీ సర్వస్యేశానః సర్వస్యాధిపతిః స న సాధునా కర్మణా భూయాన్నో ఎవాసాధునా కనీయానేష సర్వేశ్వర ఎష భూతాధిపతిరేష భూతపాల ఎష సేతుర్విధరణ ఎషాం లోకానామసమ్భేదాయ తమేతం వేదానువచనేన బ్రాహ్మణా వివిదిషన్తి యజ్ఞేన దానేన తపసానాశకేనైతమేవ విదిత్వా మునిర్భవతి । ఎతమేవ ప్రవ్రాజినో లోకమిచ్ఛన్తః ప్రవ్రజన్తి । ఎతద్ధ స్మ వై తత్పూర్వే విద్వాంసః ప్రజాం న కామయన్తే కిం ప్రజయా కరిష్యామో యేషాం నోఽయమాత్మాయం లోక ఇతి తే హ స్మ పుత్రైషణాయాశ్చ విత్తైషణాయాశ్చ లోకైషణాయాశ్చ వ్యుత్థాయాథ భిక్షాచర్యం చరన్తి యా హ్యేవ పుత్రైషణా సా విత్తైషణా యా విత్తైషణా సా లోకైషణోభే హ్యేతే ఎషణే ఎవ భవతః । స ఎష నేతి నేత్యాత్మాగృహ్యో న హి గృహ్యతేఽశీర్యో న హి శీర్యతేఽసఙ్గో న హి సజ్యతేఽసితో న వ్యథతే న రిష్యత్యేతము హైవైతే న తరత ఇత్యతః పాపమకరవమిత్యతః కల్యాణమకరవమిత్యుభే ఉ హైవైష ఎతే తరతి నైనం కృతాకృతే తపతః ॥ ౨౨ ॥
యే పునః మన్త్రబ్రాహ్మణలక్షణేన వేదానువచనేన ప్రకాశ్యమానం వివిదిషన్తి — ఇతి వ్యాచక్షతే, తేషామ్ ఆరణ్యకమాత్రమేవ వేదానువచనం స్యాత్ ; న హి కర్మకాణ్డేన పర ఆత్మా ప్రకాశ్యతే ; ‘తం త్వౌపనిషదమ్’ (బృ. ఉ. ౩ । ౯ । ౨౬) ఇతి విశేషశ్రుతేః । వేదానువచనేనేతి చ అవిశేషితత్వాత్ సమస్తగ్రాహి ఇదం వచనమ్ ; న చ తదేకదేశోత్సర్గః యుక్తః । నను త్వత్పక్షేఽపి ఉపనిషద్వర్జమితి ఎకదేశత్వం స్యాత్ — న, ఆద్యవ్యాఖ్యానే అవిరోధాత్ అస్మత్పక్షే నైష దోషో భవతి ; యదా వేదానువచనశబ్దేన నిత్యః స్వాధ్యాయో విధీయతే, తదా ఉపనిషదపి గృహీతైవేతి, వేదానువచనశబ్దార్థైకదేశో న పరిత్యక్తో భవతి । యజ్ఞాదిసహపాఠాచ్చ — యజ్ఞాదీని కర్మాణ్యేవ అనుక్రమిష్యన్ వేదానువచనశబ్దం ప్రయుఙ్క్తే ; తస్మాత్ కర్మైవ వేదానువచనశబ్దేనోచ్యత ఇతి గమ్యతే ; కర్మ హి నిత్యస్వాధ్యాయః ॥

భూతప్రపఞ్చప్రస్థానముత్థాప్య ప్రత్యాచష్టే —

యే పునరిత్యాదినా ।

తత్ర హేతుమాహ —

న హీతి ।

భవతూపనిషన్మాత్రగ్రహణమిత్యాశఙ్క్య వేదో వాఽనూచ్యతే గురూచ్చారణానన్తరం పఠ్యత ఇతి వ్యుత్పత్తేర్వేదానువచనశబ్దేన సర్వవేదగ్రహే సంభవతి తదేకదేశత్యాగో న యుక్త ఇత్యాహ —

వేదేతి ।

దోషసామ్యమాశఙ్కతే —

నన్వితి ।

సిద్ధాన్తేఽప్యుపనిషదం వర్జయిత్వా వేదానువచనశబ్దేన కర్మకాణ్డం గృహీతమితి కృత్వా తస్య వేదైకదేశవిషయత్వం స్యాత్తతశ్చ --
“యత్రోభయోః సమో దోషః పరిహారోఽపి వా సమః ।
నైకః పర్యనుయోక్తవ్యస్తాదృగర్థవిచారణే” ॥
ఇతి న్యాయవిరోధ ఇత్యర్థః ।

నిత్యస్వాధ్యాయో వేదానువచనమితి పక్షమాదాయ పరిహరతి —

నేత్యాదినా ।

వేదైకదేశపరిగ్రహపరిత్యాగాత్మకవిరోధాభావం సాధయతి —

యదేతి ।

తర్హి వ్యాఖ్యానాన్తరముపేక్షితమిత్యాశఙ్క్య తదపి వాక్యశేషవశాదపేక్షితమేవేత్యాహ —

యజ్ఞాదీతి।

సంగ్రహవాక్యం వివృణోతి —

యజ్ఞాదీని కర్మాణీతి ।

తర్హి ప్రథమవ్యాఖ్యానే కథం వాక్యశేషోపపత్తిరిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —

కర్మ హీతి ।