వేదానువచనాదీనామాత్మవివిదిషాసాధనత్వమాక్షిపతి —
కథమితి ।
ఉపనిషద్భిరివాఽఽత్మా తైరపి జ్ఞాయతామిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
నైవేతి।
కర్మణామప్రమాణత్వేఽపి పరమ్పరయా జ్ఞానహేతుత్వాద్వివిదిషాశ్రుతివిరుద్ధేతి సమాధత్తే —
నైష దోష ఇతి।
తదేవ స్ఫుటయతి —
కర్మభిరితి।
తత్ర శ్రుత్యన్తరం ప్రమాణయతి —
తథా హీతి।
తతో నిత్యాద్యనుష్ఠానాద్విశుద్ధధీరాత్మానం సదా చిన్తయన్నుపనిషద్భిస్తం పశ్యతీత్యర్థః । ఆదిశబ్దేన “కషాయపక్తిరి” త్యాదిస్మృతిసంగ్రహః ।
నిత్యకర్మణాం సంస్కారార్థత్వే ప్రమాణం పృచ్ఛతి —
కథమితి।
యద్యపి శ్రుతిస్మృతిభ్యాం కర్మభిః సంస్కృతస్యోపనిషద్భిరాత్మా జ్ఞాతుం శక్యతే తథాఽపి తేషాం సంస్కారార్థత్వే కిం ప్రమాణమితి ప్రశ్నే శ్రుతిస్మృతీ ప్రమాణయతి —
స హ వా ఇత్యాదినా ।
కిం పునః స్మృతిశాస్త్రం తదాహ —
అష్టాచత్వారింశదితి ।
అష్టావనాయాసాదయో గుణాశ్చత్వారింశద్గర్భాధానాదయః సంస్కారా ఇతి విభాగాః ।
బహువచనోపాత్తం స్మృత్యన్తరమాహ —
గీతాసు చేతి।
పదాన్తరమాదాయ వ్యాచష్టే —
యజ్ఞేనేతీతి।
తేషాం సంస్కారార్థత్వేఽపి కథం జ్ఞానసాధనత్వమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
సంస్కృతస్యేతి।
దానేన వివిదిషన్తీతి పూర్వేణ సంబన్ధః ।
కథం పునః స్వతన్త్రం దానం వివిదిషాకారణమత ఆహ —
దానమపీతి।
వివిదిషాహేతురితి శేషః । తపసేత్యత్రాపి పూర్వవదన్వయః । కామానశనం రాగద్వేషరహితైరిన్ద్రియైర్విషయసేవనం యదృచ్ఛాలాభసన్తుష్టత్వమితి యావత్ ।
యథాశ్రుతార్థత్వే కా హానిరిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
న త్వితి।
భవతూపాత్తానాం వేదానువచనాదీనామిష్యమాణే జ్ఞానే వినియోగస్తథాఽపి కథం సర్వం నిత్యం కర్మ తత్ర వినియుక్తమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
వేదానువచనేతి।
ఉపలక్షణఫలమాహ —
ఎవమితి।
ప్రణాడ్యా కర్మణో ముక్తిహేతుత్వే కాణ్డద్వయస్యైకవాక్యత్వమపి సిధ్యతీత్యాహ —
ఎవం కర్మేతి।
వాక్యాన్తరమవతార్య వ్యాకరోతి —
ఎవమితి।
తస్యైవార్థమాహ —
యథోక్తేనేతి।
యజ్ఞాద్యనుష్ఠానాద్విశుద్ధిద్వారా వివిదిషోత్పత్తౌ గురుపాదోపసర్పణం శ్రవణాది చేత్యనేన క్రమేణేత్యర్థః । యథాప్రకాశితం మోక్షప్రకరణే మన్త్రబ్రాహ్మణాభ్యాముక్తలక్షణమిత్యర్థః । యోగిశబ్దో జీవన్ముక్తవిషయః ।
ఎవకారం వ్యాకరోతి —
ఎవమితి।
అవధారణమాక్షిప్య సమాధత్తే —
నన్విత్యాదినా।
ఎవకారస్తర్హి త్యజతామిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
కిన్త్వితి।
ఆత్మవేదనేఽపి కర్మిత్వం స్యాదితి చేన్నేత్యాహ —
ఎవం త్వితి।
కథమాత్మవిదోఽపి మునిత్వమసాధారణం తదాహ —
ఎతస్మిన్నితి।
ఇతశ్చాత్మవిదో న కర్మిత్వమిత్యాహ —
కిఞ్చేతి।
ఆత్మలోకమిచ్ఛతాం ముముక్షూణామపి కర్మత్యాగశ్రవణాదాత్మవిదాం న కర్మితేతి కిం వక్తవ్యమిత్యర్థః । తాచ్ఛీల్యం వైరాగ్యాతిశయశాలిత్వమ్ ।
అవధారణసామర్థ్యసిద్ధమర్థమాహ —
ఎతమేవేతి।
పారివ్రాజ్యే లోకత్రయార్థినామనధికారే దృష్టాన్తమాహ —
న హీతి।
లోకత్రయార్థినశ్చేత్ పారివ్రాజ్యే నాధిక్రియన్తే కుత్ర తర్హి తేషామధికారస్తత్రాఽఽహ —
తస్మాదితి।
స్వర్గకామస్య స్వర్గసాధనే యాగేఽధికారవల్లోకత్రయార్థినామపి తత్సాధనే పుత్రాదావధికార ఇత్యర్థః ।
పుత్రాదీనాం బాహ్యలోకసాధనత్వే ప్రమాణమాహ —
పుత్రేణేతి।
పుత్రాదీనాం లోకత్రయసాధనత్వే సిద్ధే ఫలితమాహ —
అత ఇతి।
అతత్సాధనత్వం లోకత్రయం ప్రత్యనుపాయత్వమ్ ।
అవధారణార్థముపసంహరతి —
తస్మాదితి।
లోకత్రయార్థినాం పారివ్రాజ్యేఽనధికారాదితి యావత్ ।
ఆత్మలోకస్య స్వరూపత్వేన సదాఽఽప్తత్వాత్కథం తత్రేచ్ఛేత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
ఆత్మేతి।
తస్యాఽఽత్మత్వేన నిత్యప్రాప్తత్వేఽప్యవిద్యయా వ్యవహితత్వాత్ప్రేప్యా సంభవతీతి భావః ।
భవత్వాత్మలోకప్రేప్సా తథాఽపి కిం తత్ప్రాప్తిసాధనం తదాహ —
తస్మాదితి।
అవిద్యావశాత్తదీప్సాసంభవాదిత్యర్థః । తదిచ్ఛాయా దౌర్లభ్యం ద్యోతయితుం చేచ్ఛబ్దః । ముఖ్యత్వం శ్రుత్యక్షరప్రతిపన్నత్వమ్ ।
ప్రనాడికాసాధనేభ్యో వేదానువచనాదిభ్యో విశేషమాహ —
అన్తరఙ్గమితి।
పారివ్రాజ్యమేవాత్మలోకస్యాన్తరఙ్గసాధనమితి దృష్టాన్తమాహ —
యథేతి।
తథా పారివ్రాజ్యమేవాత్మలోకస్య సాధనమితి శేషః ।
పారివ్రాజ్యమేవేతి నియమే హేతుమాహ —
పుత్రాదీతి।
తస్యాన్యత్ర వినియుక్తత్వాదితి శేషః ।
యద్యపి కేవలం పుత్రాదికం నాఽఽత్మలోకప్రాపకం తథాఽపి పారివ్రాజ్యసముచ్చితం తథా స్యాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
అసంభవేనేతి।
న హి పరివ్రాజకస్య పుత్రాది తద్వతో వా పారివ్రాజ్యం సంభవతి । ఉక్తం చ సముచ్చయం నిరాకుర్వద్భిః సపరికరస్య జ్ఞానస్య కర్మాదినా విరుద్ధత్వం తేన కుతః సముచ్చితం పుత్రాద్యాత్మలోకప్రాపకమిత్యర్థః ।
సాధనాన్తరాసంభవే ఫలితముపసంహరతి —
తస్మాదాత్మానమితి।
ప్రవ్రజన్తీతి వర్తమానాపదేశాన్నాత్ర విధిరస్తీత్యాశఙ్క్యాగ్నిహోత్రం జుహోతీతివద్విధిమాశ్రిత్యాఽఽహ —
యథా చేతి।
పారివ్రాజ్యవిధిముక్త్వా తదపేక్షితమర్థవాదమాకాఙ్క్షాపూర్వకముత్థాపయతి —
కుతః పునరితి।
ఉత్థాపితస్యార్థవాదస్య తాత్పర్యమాహ —
తత్రేతి।
ఆత్మలోకార్థినాం పారివ్రాజ్యనియమః సప్తమ్యర్థః ।
అర్థవాస్థాన్యక్షరాణి వ్యాచష్టే —
తదేతదితి।
క్రియాపదేన స్మేతి సంబధ్యతే ।
నిపాతద్వయస్యార్థమాహ —
కిలేతి।
ప్రజాం న కామయన్త ఇత్యుత్తరత్ర సంబన్ధః ।
ప్రజామాత్రే శ్రుతే కథం కర్మాది గృహ్యతే తత్రాఽఽహ —
ప్రజేతి।
ఆకాఙ్క్షాపూర్వకమన్వయమన్వాచష్టే —
ప్రజాం కిమితి।
అకామయమానత్వస్య పర్యవసానం దర్శయతి —
పుత్రాదీతి।
పూర్వే విద్వాంసః సాధనత్రయం నానుతిష్ఠన్తీత్యుక్తమాక్షిపతి —
నన్వితి।
ఎషణాభ్యో వ్యుత్తిష్ఠతాం కిం తదనుష్ఠానేనేత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
తద్బలాద్ధీతి।
ఆత్మవిదామపరవిద్యానుష్ఠానం దూషయతి —
నాపవాదాదితి।
అథాత్ర సర్వస్యాఽఽనాత్మనో దర్శనమేవాపోద్యతే న త్వపరస్య బ్రహ్మణో దర్శనమత ఆహ —
అపరబ్రహ్మణోఽపీతి।
తదపవాదే శ్రుత్యన్తరమాహ —
యత్రేతి।
యస్మిన్భూమ్ని స్థితశ్చక్షురాదిభిరన్యత్ర పశ్యతి న శృణోతీత్యాదినా చ దర్శనాదివ్యవహారస్య వారితత్వాదాత్మవిదో న యుక్తమపరబ్రహ్మదర్శనమిత్యర్థః ।
తత్రైవ హేత్వన్తరమాహ —
పూర్వేతి।
ప్రతిషేధప్రకారమభినయతి —
అపూర్వమితి।
ఇతశ్చాత్మవిదాం నాపరబ్రహ్మదర్శనమిత్యాహ —
తత్కేనేతి।
అపరబ్రహ్మదర్శనాసంభవే కిం తేషామేషణాభ్యో వ్యుత్థానే కారణమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
తస్మాదితి।
సాధనత్రయమననుతిష్ఠతామభిప్రాయం ప్రశ్నపూర్వకమాహ —
కః పునరిత్యాదినా।
కైవల్యమేవ తత్సాధ్యం ఫలమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
ప్రజా హీతి।
నిర్జ్ఞాతా సోఽయమిత్యాదిశ్రుతావితి శేషః ।
స ఎవ తర్హి ప్రజయా సాధ్యతామితి చేన్నేత్యాహ —
స చేతి।
ఆత్మవ్యతిరిక్తో నాస్తీత్యుక్తముపపాదయతి —
సర్వం హీతి ।
ఆత్మవ్యతిరిక్తస్యైవ లోకస్య ప్రజాదిసాధ్యత్వమిష్యతామితి చేన్నేత్యాహ —
ఆత్మా చేతి ।
ఆత్మయాజినః సంస్కారార్థం కర్మేత్యఙ్గీకారాదాత్మనోఽస్తి సంస్కార్యత్వమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
యదపీతి ।
అథాఙ్గాఙ్గిత్వం చ సంస్కార్యత్వం చ ముఖ్యాత్మదర్శనవిషయమేవ కిం నేష్యతే తత్రాఽఽహ —
న హీతి ।
ఆత్మవిదాం ప్రజాదిసాధ్యాభావముపసంహరతి —
తస్మాన్నేతి।
కేషాం తర్హి ప్రజాదిభిః సాధ్యం ఫలం తదాహ —
అవిదుషాం హీతి ।
కేషాఞ్చిత్పుత్రాదిషు ప్రవృత్తిశ్చేత్తేనైవ న్యాయేన విదుషామపి తేషు ప్రవృత్తిః స్యాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
న హీతి।
ఆత్మవిదాం ప్రజాదిసాధ్యాభావముపసంహరతి —
తస్మాన్నేతి।
కేషాం తర్హి ప్రజాదిభిః సాధ్యం ఫలం తదాహ —
అవిదుషాం హీతి।
కేషాఞ్చిత్పుత్రాదిషు ప్రవృత్తిశ్చేత్తేనైవ న్యాయేన విదుషామపి తేషు ప్రవృత్తిః స్యాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
న హీతి।
తత్ర ప్రవృత్తిరితి సంబన్ధః । అవిద్వద్దర్శనవిషయ ఇతి చ్ఛేదః ।
ఉక్తేఽర్థే వాక్యమవతార్య వ్యాచష్టే —
తదేతదితి।
ఆత్మా చేత్తదభిప్రేతం ఫలం తర్హి తత్ర సాధనేన భవితవ్యమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
న చేతి।
క్వ తర్హి సాధనమేష్టవ్యమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
సాధ్యస్యేతి।
విపక్షే దోషమాహ —
అసాధ్యస్యేతి।
యేషామిత్యాదివాక్యార్థముపసంహరతి —
తస్మాదితి ।
బ్రాహ్మణానాం బ్రహ్మవిదాం ప్రజాదిభిః సాధ్యాభావాదితి యావత్ ।
వాక్యాన్తరం ప్రశ్నద్వారేణావతార్య పాఞ్చమికం వ్యాఖ్యానం తస్య స్మారయతి —
త ఎవమిత్యాదినా ।