సహేతుకౌ బన్ధమోక్షౌ అభిహితౌ మన్త్రబ్రాహ్మణాభ్యామ్ ; శ్లోకైశ్చ పునః మోక్షస్వరూపం విస్తరేణ ప్రతిపాదితమ్ ; ఎవమ్ ఎతస్మిన్ ఆత్మవిషయే సర్వో వేదః యథా ఉపయుక్తో భవతి, తత్ తథా వక్తవ్యమితి తదర్థేయం కణ్డికా ఆరభ్యతే । తచ్చ యథా అస్మిన్ప్రపాఠకే అభిహితం సప్రయోజనమ్ అనూద్య అత్రైవ ఉపయోగః కృత్స్నస్య వేదస్య కామ్యరాశివర్జితస్య — ఇత్యేవమర్థ ఉక్తార్థానువాదః ‘స వా ఎషః’ ఇత్యాదిః । స ఇతి ఉక్తపరామర్శార్థః ; కోఽసౌ ఉక్తః పరామృశ్యతే ? తం ప్రతినిర్దిశతి — య ఎష విజ్ఞానమయ ఇతి — అతీతానన్తరవాక్యోక్తసంప్రత్యయో మా భూదితి, యః ఎషః ; కతమః ఎషః ఇత్యుచ్యతే — విజ్ఞానమయః ప్రాణేష్వితి ; ఉక్తవాక్యోల్లిఙ్గనం సంశయనివృత్త్యర్థమ్ ; ఉక్తం హి పూర్వం జనకప్రశ్నారమ్భే ‘కతమ ఆత్మేతి యోఽయం విజ్ఞానమయః ప్రాణేషు’ (బృ. ఉ. ౪ । ౩ । ౭) ఇత్యాది । ఎతదుక్తం భవతి — యోఽయమ్ ‘విజ్ఞానమయః ప్రాణేషు’ ఇత్యాదినా వాక్యేన ప్రతిపాదితః స్వయం జ్యోతిరాత్మా, స ఎషః కామకర్మావిద్యానామనాత్మధర్మత్వప్రతిపాదనద్వారేణ మోక్షితః పరమాత్మభావమాపాదితః — పర ఎవాయం నాన్య ఇతి ; ఎష సః సాక్షాన్మహానజ ఆత్మేత్యుక్తః । యోఽయం విజ్ఞానమయః ప్రాణేష్వితి యథావ్యాఖ్యాతార్థ ఎవ । య ఎషః అన్తర్హృదయే హృదయపుణ్డరీకమధ్యే య ఎష ఆకాశో బుద్ధివిజ్ఞానసంశ్రయః, తస్మిన్నాకాశే బుద్ధివిజ్ఞానసహితే శేతే తిష్ఠతి ; అథవా సమ్ప్రసాదకాలే అన్తర్హృదయే య ఎష ఆకాశః పర ఎవ ఆత్మా నిరుపాధికః విజ్ఞానమయస్య స్వస్వభావః, తస్మిన్ స్వస్వభావే పరమాత్మని ఆకాశాఖ్యే శేతే ; చతుర్థే ఎతద్వ్యాఖ్యాతమ్ ‘క్వైష తదాభూత్’ (బృ. ఉ. ౨ । ౧ । ౧౬) ఇత్యస్య ప్రతివచనత్వేన । స చ సర్వస్య బ్రహ్మేన్ద్రాదేః వశీ ; సర్వో హి అస్య వశే వర్తతే ; ఉక్తం చ ‘ఎతస్య వా అక్షరస్య ప్రశాసనే’ (బృ. ఉ. ౩ । ౮ । ౯) ఇతి । న కేవలం వశీ, సర్వస్య ఈశానః ఈశితా చ బ్రహ్మేన్ద్రప్రభృతీనామ్ । ఈశితృత్వం చ కదాచిత్ జాతికృతమ్ , యథా రాజకుమారస్య బలవత్తరానపి భృత్యాన్ప్రతి, తద్వన్మా భూదిత్యాహ — సర్వస్యాధిపతిః అధిష్ఠాయ పాలయితా, స్వతన్త్ర ఇత్యర్థః ; న రాజపుత్రవత్ అమాత్యాదిభృత్యతన్త్రః । త్రయమప్యేతత్ వశిత్వాది హేతుహేతుమద్రూపమ్ — యస్మాత్ సర్వస్యాధిపతిః, తతోఽసౌ సర్వస్యేశానః ; యో హి యమధిష్ఠాయ పాలయతి, స తం ప్రతీష్ట ఎవేతి ప్రసిద్ధమ్ , యస్మాచ్చ సర్వస్యేశానః, తస్మాత్ సర్వస్య వశీతి । కిఞ్చాన్యత్ స ఎవంభూతో హృద్యన్తర్జ్యోతిః పురుషో విజ్ఞానమయః న సాధునా శాస్త్రవిహితేన కర్మణా భూయాన్భవతి, న వర్ధతే పూర్వావస్థాతః కేనచిద్ధర్మేణ ; నో ఎవ శాస్త్రప్రతిషిద్ధేన అసాధునా కర్మణా కనీయాన్ అల్పతరో భవతి, పూర్వావస్థాతో న హీయత ఇత్యర్థః । కిం చ సర్వో హి అధిష్ఠానపాలనాది కుర్వన్ పరానుగ్రహపీడాకృతేన ధర్మాధర్మాఖ్యేన యుజ్యతే ; అస్యైవ తు కథం తదభావ ఇత్యుచ్యతే — యస్మాత్ ఎష సర్వేశ్వరః సన్ కర్మణోఽపీశితుం భవత్యేవ శీలమస్య, తస్మాత్ న కర్మణా సమ్బధ్యతే । కిం చ ఎష భూతాధిపతిః బ్రహ్మాదిస్తమ్బపర్యన్తానాం భూతానామధిపతిరిత్యుక్తార్థం పదమ్ । ఎష భూతానాం తేషామేవ పాలయితా రక్షితా । ఎష సేతుః ; కింవిశిష్ట ఇత్యాహ — విధరణః వర్ణాశ్రమాదివ్యవస్థాయా విధారయితా ; తదాహ — ఎషాం భూరాదీనాం బ్రహ్మలోకాన్తానాం లోకానామ్ అసమ్భేదాయ అసమ్భిన్నమర్యాదాయై ; పరమేశ్వరేణ సేతువదవిధార్యమాణా లోకాః సమ్భిన్నమర్యాదాః స్యుః ; అతో లోకానామసమ్భేదాయ సేతుభూతోఽయం పరమేశ్వరః, యః స్వయం జ్యోతిరాత్మైవ ఎవంవిత్ సర్వస్య వశీ — ఇత్యాది బ్రహ్మవిద్యాయాః ఫలమేతన్నిర్దిష్టమ్ । ‘కిఞ్జ్యోతిరయం పురుషః’ (బృ. ఉ. ౪ । ౩ । ౨) ఇత్యేవమాదిషష్ఠప్రపాఠకవిహితాయామేతస్యాం బ్రహ్మవిద్యాయామ్ ఎవంఫలాయామ్ కామ్యైకదేశవర్జితం కృత్స్నం కర్మకాణ్డం తాదర్థ్యేన వినియుజ్యతే ; తత్ కథమిత్యుచ్యతే — తమేతమ్ ఎవంభూతమౌపనిషదం పురుషమ్ , వేదానువచనేన మన్త్రబ్రాహ్మణాధ్యయనేన నిత్యస్వాధ్యాయలక్షణేన, వివిదిషన్తి వేదితుమిచ్ఛన్తి ; కే ? బ్రాహ్మణాః ; బ్రాహ్మణగ్రహణముపలక్షణార్థమ్ ; అవిశిష్టో హి అధికారః త్రయాణాం వర్ణానామ్ ; అథవా కర్మకాణ్డేన మన్త్రబ్రాహ్మణేన వేదానువచనేన వివిదిషన్తి ; కథం వివిదిషన్తీత్యుచ్యతే — యజ్ఞేనేత్యాది ॥