ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕೋಪನಿಷದ್ಭಾಷ್ಯಮ್
ಚತುರ್ಥೋಽಧ್ಯಾಯಃಚತುರ್ಥಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಮ್
ಆನಂದಗಿರಿಟೀಕಾ (ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕ)
 
ಸ ವಾ ಏಷ ಮಹಾನಜ ಆತ್ಮಾ ಯೋಽಯಂ ವಿಜ್ಞಾನಮಯಃ ಪ್ರಾಣೇಷು ಯ ಏಷೋಽಂತರ್ಹೃದಯ ಆಕಾಶಸ್ತಸ್ಮಿಂಛೇತೇ ಸರ್ವಸ್ಯ ವಶೀ ಸರ್ವಸ್ಯೇಶಾನಃ ಸರ್ವಸ್ಯಾಧಿಪತಿಃ ಸ ನ ಸಾಧುನಾ ಕರ್ಮಣಾ ಭೂಯಾನ್ನೋ ಏವಾಸಾಧುನಾ ಕನೀಯಾನೇಷ ಸರ್ವೇಶ್ವರ ಏಷ ಭೂತಾಧಿಪತಿರೇಷ ಭೂತಪಾಲ ಏಷ ಸೇತುರ್ವಿಧರಣ ಏಷಾಂ ಲೋಕಾನಾಮಸಂಭೇದಾಯ ತಮೇತಂ ವೇದಾನುವಚನೇನ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾ ವಿವಿದಿಷಂತಿ ಯಜ್ಞೇನ ದಾನೇನ ತಪಸಾನಾಶಕೇನೈತಮೇವ ವಿದಿತ್ವಾ ಮುನಿರ್ಭವತಿ । ಏತಮೇವ ಪ್ರವ್ರಾಜಿನೋ ಲೋಕಮಿಚ್ಛಂತಃ ಪ್ರವ್ರಜಂತಿ । ಏತದ್ಧ ಸ್ಮ ವೈ ತತ್ಪೂರ್ವೇ ವಿದ್ವಾಂಸಃ ಪ್ರಜಾಂ ನ ಕಾಮಯಂತೇ ಕಿಂ ಪ್ರಜಯಾ ಕರಿಷ್ಯಾಮೋ ಯೇಷಾಂ ನೋಽಯಮಾತ್ಮಾಯಂ ಲೋಕ ಇತಿ ತೇ ಹ ಸ್ಮ ಪುತ್ರೈಷಣಾಯಾಶ್ಚ ವಿತ್ತೈಷಣಾಯಾಶ್ಚ ಲೋಕೈಷಣಾಯಾಶ್ಚ ವ್ಯುತ್ಥಾಯಾಥ ಭಿಕ್ಷಾಚರ್ಯಂ ಚರಂತಿ ಯಾ ಹ್ಯೇವ ಪುತ್ರೈಷಣಾ ಸಾ ವಿತ್ತೈಷಣಾ ಯಾ ವಿತ್ತೈಷಣಾ ಸಾ ಲೋಕೈಷಣೋಭೇ ಹ್ಯೇತೇ ಏಷಣೇ ಏವ ಭವತಃ । ಸ ಏಷ ನೇತಿ ನೇತ್ಯಾತ್ಮಾಗೃಹ್ಯೋ ನ ಹಿ ಗೃಹ್ಯತೇಽಶೀರ್ಯೋ ನ ಹಿ ಶೀರ್ಯತೇಽಸಂಗೋ ನ ಹಿ ಸಜ್ಯತೇಽಸಿತೋ ನ ವ್ಯಥತೇ ನ ರಿಷ್ಯತ್ಯೇತಮು ಹೈವೈತೇ ನ ತರತ ಇತ್ಯತಃ ಪಾಪಮಕರವಮಿತ್ಯತಃ ಕಲ್ಯಾಣಮಕರವಮಿತ್ಯುಭೇ ಉ ಹೈವೈಷ ಏತೇ ತರತಿ ನೈನಂ ಕೃತಾಕೃತೇ ತಪತಃ ॥ ೨೨ ॥
ಯದಿ ಅಯಮಾತ್ಮಾ ಲೋಕ ಇಷ್ಯತೇ, ಕಿಮರ್ಥಂ ತತ್ಪ್ರಾಪ್ತಿಸಾಧನತ್ವೇನ ಕರ್ಮಾಣ್ಯೇವ ನ ಆರಭೇರನ್ , ಕಿಂ ಪಾರಿವ್ರಾಜ್ಯೇನ — ಇತ್ಯತ್ರೋಚ್ಯತೇ — ಅಸ್ಯ ಆತ್ಮಲೋಕಸ್ಯ ಕರ್ಮಭಿರಸಂಬಂಧಾತ್ ; ಯಮಾತ್ಮಾನಮಿಚ್ಛಂತಃ ಪ್ರವ್ರಜೇಯುಃ, ಸ ಆತ್ಮಾ ಸಾಧನತ್ವೇನ ಫಲತ್ವೇನ ಚ ಉತ್ಪಾದ್ಯತ್ವಾದಿಪ್ರಕಾರಾಣಾಮನ್ಯತಮತ್ವೇನಾಪಿ ಕರ್ಮಭಿಃ ನ ಸಂಬಧ್ಯತೇ ; ತಸ್ಮಾತ್ — ಸ ಏಷ ನೇತಿ ನೇತ್ಯಾತ್ಮಾಗೃಹ್ಯೋ ನ ಹಿ ಗೃಹ್ಯತೇ — ಇತ್ಯಾದಿಲಕ್ಷಣಃ ; ಯಸ್ಮಾತ್ ಏವಂಲಕ್ಷಣ ಆತ್ಮಾ ಕರ್ಮಫಲಸಾಧನಾಸಂಬಂಧೀ ಸರ್ವಸಂಸಾರಧರ್ಮವಿಲಕ್ಷಣಃ ಅಶನಾಯಾದ್ಯತೀತಃ ಅಸ್ಥೂಲಾದಿಧರ್ಮವಾನ್ ಅಜೋಽಜರೋಽಮರೋಽಮೃತೋಽಭಯಃ ಸೈಂಧವಘನವದ್ವಿಜ್ಞಾನೈಕರಸಸ್ವಭಾವಃ ಸ್ವಯಂ ಜ್ಯೋತಿಃ ಏಕ ಏವಾದ್ವಯಃ ಅಪೂರ್ವೋಽನಪರೋಽನಂತರೋಽಬಾಹ್ಯಃ — ಇತ್ಯೇತತ್ ಆಗಮತಸ್ತರ್ಕತಶ್ಚ ಸ್ಥಾಪಿತಮ್ , ವಿಶೇಷತಶ್ಚೇಹ ಜನಕಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯಸಂವಾದೇ ಅಸ್ಮಿನ್ ; ತಸ್ಮಾತ್ ಏವಂಲಕ್ಷಣೇ ಆತ್ಮನಿ ವಿದಿತೇ ಆತ್ಮತ್ವೇನ ನೈವ ಕರ್ಮಾರಂಭ ಉಪಪದ್ಯತೇ । ತಸ್ಮಾದಾತ್ಮಾ ನಿರ್ವಿಶೇಷಃ । ನ ಹಿ ಚಕ್ಷುಷ್ಮಾನ್ ಪಥಿ ಪ್ರವೃತ್ತಃ ಅಹನಿ ಕೂಪೇ ಕಂಟಕೇ ವಾ ಪತತಿ ; ಕೃತ್ಸ್ನಸ್ಯ ಚ ಕರ್ಮಫಲಸ್ಯ ವಿದ್ಯಾಫಲೇಽಂತರ್ಭಾವಾತ್ ; ನ ಚ ಅಯತ್ನಪ್ರಾಪ್ಯೇ ವಸ್ತುನಿ ವಿದ್ವಾನ್ ಯತ್ನಮಾತಿಷ್ಠತಿ ; ‘ಅತ್ಕೇ ಚೇನ್ಮಧು ವಿಂದೇತ ಕಿಮರ್ಥಂ ಪರ್ವತಂ ವ್ರಜೇತ್ । ಇಷ್ಟಸ್ಯಾರ್ಥಸ್ಯ ಸಂಪ್ರಾಪ್ತೌ ಕೋ ವಿದ್ವಾನ್ಯತ್ನಮಾಚರೇತ್’ ‘ಸರ್ವಂ ಕರ್ಮಾಖಿಲಂ ಪಾರ್ಥ ಜ್ಞಾನೇ ಪರಿಸಮಾಪ್ಯತೇ —’ (ಭ. ಗೀ. ೪ । ೩೩) ಇತಿ ಗೀತಾಸು । ಇಹಾಪಿ ಚ ಏತಸ್ಯೈವ ಪರಮಾನಂದಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮವಿತ್ಪ್ರಾಪ್ಯಸ್ಯ ಅನ್ಯಾನಿ ಭೂತಾನಿ ಮಾತ್ರಾಮುಪಜೀವಂತೀತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಅತೋ ಬ್ರಹ್ಮವಿದಾಂ ನ ಕರ್ಮಾರಂಭಃ ॥

ಸಾರ್ಥವಾದಂ ಪಾರಿವ್ರಾಜ್ಯಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯ ಸ ಏಷ ಇತ್ಯಾದಿ ವ್ಯಾಕರ್ತುಂ ಶಂಕಯತಿ —

ಯದೀತಿ ।

ಪರಿಹರತಿ —

ಅತ್ರೇತಿ ।

ತದರ್ಥಿನೋ ನಾಽಽರಭಂತೇ ಕರ್ಮಾಣೀತಿ ಶೇಷಃ ।

ಕರ್ಮಭಿರಸಂಬಂಧಮಾತ್ಮಲೋಕಸ್ಯ ಸಾಧಯತಿ —

ಯಮಾತ್ಮಾನಮಿತಿ ।

ತಸ್ಯ ಕರ್ಮಾಸಂಬಂಧೇ ನಿಷ್ಪ್ರಪಂಚತ್ವಂ ಫಲಿತಮಾಹ —

ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।

ಆತ್ಮನೋ ನಿಷ್ಪ್ರಪಂಚತ್ವೇಽಪಿ ಕಥಂ ತದರ್ಥಿನಾಂ ಪಾರಿವ್ರಾಜ್ಯಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —

ಯಸ್ಮಾದಿತಿ ।

ನಿರ್ವಿಶೇಷಸ್ತತ್ರ ತತ್ರ ವಾಕ್ಯೇ ದರ್ಶಿತಸ್ವರೂಪೋಽಯಮಾತ್ಮೇತ್ಯೇತದಾಗಮೋಪಪತ್ತಿಭ್ಯಾಂ ಯಥಾ ಪೂರ್ವತ್ರ ಸ್ಥಾಪಿತಂ ತಥೈವಾತ್ರಾಪಿ ಬ್ರಾಹ್ಮಣದ್ವಯೇ ವಿಶೇಷತೋ ಯಸ್ಮಾನ್ನಿರ್ಧಾರಿತಂ ತಸ್ಮಾದಸ್ಮಿನ್ನಾತ್ಮನ್ಯಾಪಾತತೋ ಜ್ಞಾತೇ ಕರ್ಮಾನುಷ್ಠಾನಪ್ರಯತ್ನಾಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ಯೋಜನಾ ।

ಉಕ್ತಾತ್ಮವಿಷಯವಿವೇಕವಿಜ್ಞಾನವತೋ ನ ಕರ್ಮಾನುಷ್ಠಾನಮಿತ್ಯತ್ರ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ —

ನ ಹೀತಿ ।

ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಫಲೇ ಸರ್ವಕರ್ಮಫಲಾಂತರ್ಭಾವಾಚ್ಚ ತದರ್ಥಿನೋ ಮುಮುಕ್ಷೋರ್ನ ಕರ್ತವ್ಯಂ ಕರ್ಮೇತ್ಯಾಹ —

ಕೃತ್ಸ್ನಸ್ಯೇತಿ ।

ತಥಾಽಪಿ ವಿಚಿತ್ರಫಲಾನಿ ಕರ್ಮಾಣೀತಿ ವಿವೇಕೀ ಕುತೂಹಲವಶಾದನುಷ್ಠಾಸ್ಯತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —

ನ ಚೇತಿ ।

ತತ್ರ ಲೌಕಿಕಂ ನ್ಯಾಯಂ ದರ್ಶಯತಿ —

ಅಂಕೇ ಚೇದಿತಿ ।

ಪುರೋದೇಶೇ ಮಧು ಲಭೇತ ಚೇದಿತಿ ಯಾವತ್ ।

ಜ್ಞಾನಫಲೇ ಕರ್ಮಫಲಾಂತರ್ಭಾವೇ ಮಾನಮಾಹ —

ಸರ್ವಮಿತಿ ।

ಅಖಿಲಂ ಸಮಗ್ರಾಂಗೋಪೇತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ತತ್ರೈವ ಶ್ರುತಿಂ ಸಂವಾದಯತಿ —

ಇಹಾಪೀತಿ ।

ನಿಷೇಧವಾಕ್ಯತಾತ್ಪರ್ಯಮುಪಸಂಹರತಿ —

ಅತ ಇತಿ ।