బృహదారణ్యకోపనిషద్భాష్యమ్
చతుర్థోఽధ్యాయఃచతుర్థం బ్రాహ్మణమ్
ఆనన్దగిరిటీకా (బృహదారణ్యక)
 
స వా ఎష మహానజ ఆత్మా యోఽయం విజ్ఞానమయః ప్రాణేషు య ఎషోఽన్తర్హృదయ ఆకాశస్తస్మిఞ్ఛేతే సర్వస్య వశీ సర్వస్యేశానః సర్వస్యాధిపతిః స న సాధునా కర్మణా భూయాన్నో ఎవాసాధునా కనీయానేష సర్వేశ్వర ఎష భూతాధిపతిరేష భూతపాల ఎష సేతుర్విధరణ ఎషాం లోకానామసమ్భేదాయ తమేతం వేదానువచనేన బ్రాహ్మణా వివిదిషన్తి యజ్ఞేన దానేన తపసానాశకేనైతమేవ విదిత్వా మునిర్భవతి । ఎతమేవ ప్రవ్రాజినో లోకమిచ్ఛన్తః ప్రవ్రజన్తి । ఎతద్ధ స్మ వై తత్పూర్వే విద్వాంసః ప్రజాం న కామయన్తే కిం ప్రజయా కరిష్యామో యేషాం నోఽయమాత్మాయం లోక ఇతి తే హ స్మ పుత్రైషణాయాశ్చ విత్తైషణాయాశ్చ లోకైషణాయాశ్చ వ్యుత్థాయాథ భిక్షాచర్యం చరన్తి యా హ్యేవ పుత్రైషణా సా విత్తైషణా యా విత్తైషణా సా లోకైషణోభే హ్యేతే ఎషణే ఎవ భవతః । స ఎష నేతి నేత్యాత్మాగృహ్యో న హి గృహ్యతేఽశీర్యో న హి శీర్యతేఽసఙ్గో న హి సజ్యతేఽసితో న వ్యథతే న రిష్యత్యేతము హైవైతే న తరత ఇత్యతః పాపమకరవమిత్యతః కల్యాణమకరవమిత్యుభే ఉ హైవైష ఎతే తరతి నైనం కృతాకృతే తపతః ॥ ౨౨ ॥
యది అయమాత్మా లోక ఇష్యతే, కిమర్థం తత్ప్రాప్తిసాధనత్వేన కర్మాణ్యేవ న ఆరభేరన్ , కిం పారివ్రాజ్యేన — ఇత్యత్రోచ్యతే — అస్య ఆత్మలోకస్య కర్మభిరసమ్బన్ధాత్ ; యమాత్మానమిచ్ఛన్తః ప్రవ్రజేయుః, స ఆత్మా సాధనత్వేన ఫలత్వేన చ ఉత్పాద్యత్వాదిప్రకారాణామన్యతమత్వేనాపి కర్మభిః న సమ్బధ్యతే ; తస్మాత్ — స ఎష నేతి నేత్యాత్మాగృహ్యో న హి గృహ్యతే — ఇత్యాదిలక్షణః ; యస్మాత్ ఎవంలక్షణ ఆత్మా కర్మఫలసాధనాసమ్బన్ధీ సర్వసంసారధర్మవిలక్షణః అశనాయాద్యతీతః అస్థూలాదిధర్మవాన్ అజోఽజరోఽమరోఽమృతోఽభయః సైన్ధవఘనవద్విజ్ఞానైకరసస్వభావః స్వయం జ్యోతిః ఎక ఎవాద్వయః అపూర్వోఽనపరోఽనన్తరోఽబాహ్యః — ఇత్యేతత్ ఆగమతస్తర్కతశ్చ స్థాపితమ్ , విశేషతశ్చేహ జనకయాజ్ఞవల్క్యసంవాదే అస్మిన్ ; తస్మాత్ ఎవంలక్షణే ఆత్మని విదితే ఆత్మత్వేన నైవ కర్మారమ్భ ఉపపద్యతే । తస్మాదాత్మా నిర్విశేషః । న హి చక్షుష్మాన్ పథి ప్రవృత్తః అహని కూపే కణ్టకే వా పతతి ; కృత్స్నస్య చ కర్మఫలస్య విద్యాఫలేఽన్తర్భావాత్ ; న చ అయత్నప్రాప్యే వస్తుని విద్వాన్ యత్నమాతిష్ఠతి ; ‘అత్కే చేన్మధు విన్దేత కిమర్థం పర్వతం వ్రజేత్ । ఇష్టస్యార్థస్య సమ్ప్రాప్తౌ కో విద్వాన్యత్నమాచరేత్’ ‘సర్వం కర్మాఖిలం పార్థ జ్ఞానే పరిసమాప్యతే —’ (భ. గీ. ౪ । ౩౩) ఇతి గీతాసు । ఇహాపి చ ఎతస్యైవ పరమానన్దస్య బ్రహ్మవిత్ప్రాప్యస్య అన్యాని భూతాని మాత్రాముపజీవన్తీత్యుక్తమ్ । అతో బ్రహ్మవిదాం న కర్మారమ్భః ॥

సార్థవాదం పారివ్రాజ్యం వ్యాఖ్యాయ స ఎష ఇత్యాది వ్యాకర్తుం శఙ్కయతి —

యదీతి ।

పరిహరతి —

అత్రేతి ।

తదర్థినో నాఽఽరభన్తే కర్మాణీతి శేషః ।

కర్మభిరసంబన్ధమాత్మలోకస్య సాధయతి —

యమాత్మానమితి ।

తస్య కర్మాసంబన్ధే నిష్ప్రపఞ్చత్వం ఫలితమాహ —

తస్మాదితి ।

ఆత్మనో నిష్ప్రపఞ్చత్వేఽపి కథం తదర్థినాం పారివ్రాజ్యసిద్ధిరిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —

యస్మాదితి ।

నిర్విశేషస్తత్ర తత్ర వాక్యే దర్శితస్వరూపోఽయమాత్మేత్యేతదాగమోపపత్తిభ్యాం యథా పూర్వత్ర స్థాపితం తథైవాత్రాపి బ్రాహ్మణద్వయే విశేషతో యస్మాన్నిర్ధారితం తస్మాదస్మిన్నాత్మన్యాపాతతో జ్ఞాతే కర్మానుష్ఠానప్రయత్నాసిద్ధిరితి యోజనా ।

ఉక్తాత్మవిషయవివేకవిజ్ఞానవతో న కర్మానుష్ఠానమిత్యత్ర దృష్టాన్తమాహ —

న హీతి ।

బ్రహ్మజ్ఞానఫలే సర్వకర్మఫలాన్తర్భావాచ్చ తదర్థినో ముముక్షోర్న కర్తవ్యం కర్మేత్యాహ —

కృత్స్నస్యేతి ।

తథాఽపి విచిత్రఫలాని కర్మాణీతి వివేకీ కుతూహలవశాదనుష్ఠాస్యతీత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —

న చేతి ।

తత్ర లౌకికం న్యాయం దర్శయతి —

అఙ్కే చేదితి ।

పురోదేశే మధు లభేత చేదితి యావత్ ।

జ్ఞానఫలే కర్మఫలాన్తర్భావే మానమాహ —

సర్వమితి ।

అఖిలం సమగ్రాఙ్గోపేతమిత్యర్థః ।

తత్రైవ శ్రుతిం సంవాదయతి —

ఇహాపీతి ।

నిషేధవాక్యతాత్పర్యముపసంహరతి —

అత ఇతి ।