ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕೋಪನಿಷದ್ಭಾಷ್ಯಮ್
ಚತುರ್ಥೋಽಧ್ಯಾಯಃಚತುರ್ಥಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಮ್
ಆನಂದಗಿರಿಟೀಕಾ (ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕ)
 
ಸ ವಾ ಏಷ ಮಹಾನಜ ಆತ್ಮಾಜರೋಽಮರೋಽಮೃತೋಽಭಯೋ ಬ್ರಹ್ಮಾಭಯಂ ವೈ ಬ್ರಹ್ಮಾಭಯಂ ಹಿ ವೈ ಬ್ರಹ್ಮ ಭವತಿ ಯ ಏವಂ ವೇದ ॥ ೨೫ ॥
ಇದಾನೀಂ ಸಮಸ್ತಸ್ಯೈವ ಆರಣ್ಯಕಸ್ಯ ಯೋಽರ್ಥ ಉಕ್ತಃ, ಸ ಸಮುಚ್ಚಿತ್ಯ ಅಸ್ಯಾಂ ಕಂಡಿಕಾಯಾಂ ನಿರ್ದಿಶ್ಯತೇ, ಏತಾವಾನ್ಸಮಸ್ತಾರಣ್ಯಕಾರ್ಥ ಇತಿ । ಸ ವಾ ಏಷ ಮಹಾನಜ ಆತ್ಮಾ ಅಜರಃ ನ ಜೀರ್ಯತ ಇತಿ, ನ ವಿಪರಿಣಮತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ; ಅಮರಃ — ಯಸ್ಮಾಚ್ಚ ಅಜರಃ, ತಸ್ಮಾತ್ ಅಮರಃ, ನ ಮ್ರಿಯತ ಇತ್ಯಮರಃ ; ಯೋ ಹಿ ಜಾಯತೇ ಜೀರ್ಯತೇ ಚ, ಸ ವಿನಶ್ಯತಿ ಮ್ರಿಯತೇ ವಾ ; ಅಯಂ ತು ಅಜತ್ವಾತ್ ಅಜರತ್ವಾಚ್ಚ ಅವಿನಾಶೀ ಯತಃ, ಅತ ಏವ ಅಮೃತಃ । ಯಸ್ಮಾತ್ ಜನಿಪ್ರಭೃತಿಭಿಃ ತ್ರಿಭಿರ್ಭಾವವಿಕಾರೈಃ ವರ್ಜಿತಃ, ತಸ್ಮಾತ್ ಇತರೈರಪಿ ಭಾವವಿಕಾರೈಸ್ತ್ರಿಭಿಃ ತತ್ಕೃತೈಶ್ಚ ಕಾಮಕರ್ಮಮೋಹಾದಿಭಿರ್ಮೃತ್ಯುರೂಪೈರ್ವರ್ಜಿತ ಇತ್ಯೇತತ್ । ಅಭಯಃ ಅತ ಏವ ; ಯಸ್ಮಾಚ್ಚ ಏವಂ ಪೂರ್ವೋಕ್ತವಿಶೇಷಣಃ, ತಸ್ಮಾದ್ಭಯವರ್ಜಿತಃ ; ಭಯಂ ಚ ಹಿ ನಾಮ ಅವಿದ್ಯಾಕಾರ್ಯಮ್ ; ತತ್ಕಾರ್ಯಪ್ರತಿಷೇಧೇನ ಭಾವವಿಕಾರಪ್ರತಿಷೇಧೇನ ಚ ಅವಿದ್ಯಾಯಾಃ ಪ್ರತಿಷೇಧಃ ಸಿದ್ಧೋ ವೇದಿತವ್ಯಃ । ಅಭಯ ಆತ್ಮಾ ಏವಂಗುಣವಿಶಿಷ್ಟಃ ಕಿಮಸೌ ? ಬ್ರಹ್ಮ ಪರಿವೃಢಂ ನಿರತಿಶಯಂ ಮಹದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಭಯಂ ವೈ ಬ್ರಹ್ಮ ; ಪ್ರಸಿದ್ಧಮೇತತ್ ಲೋಕೇ — ಅಭಯಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ । ತಸ್ಮಾದ್ಯುಕ್ತಮ್ ಏವಂಗುಣವಿಶಿಷ್ಟ ಆತ್ಮಾ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ । ಯ ಏವಂ ಯಥೋಕ್ತಮಾತ್ಮಾನಮಭಯಂ ಬ್ರಹ್ಮ ವೇದ, ಸಃ ಅಭಯಂ ಹಿ ವೈ ಬ್ರಹ್ಮ ಭವತಿ । ಏಷ ಸರ್ವಸ್ಯಾ ಉಪನಿಷದಃ ಸಂಕ್ಷಿಪ್ತೋಽರ್ಥ ಉಕ್ತಃ । ಏತಸ್ಯೈವಾರ್ಥಸ್ಯ ಸಮ್ಯಕ್ಪ್ರಬೋಧಾಯ ಉತ್ಪತ್ತಿಸ್ಥಿತಿಪ್ರಲಯಾದಿಕಲ್ಪನಾ ಕ್ರಿಯಾಕಾರಕಫಲಾಧ್ಯಾರೋಪಣಾ ಚ ಆತ್ಮನಿ ಕೃತಾ ; ತದಪೋಹೇನ ಚ ನೇತಿ ನೇತೀತ್ಯಧ್ಯಾರೋಪಿತವಿಶೇಷಾಪನಯದ್ವಾರೇಣ ಪುನಃ ತತ್ತ್ವಮಾವೇದಿತಮ್ । ಯಥಾ ಏಕಪ್ರಭೃತ್ಯಾಪರಾರ್ಧಸಂಖ್ಯಾಸ್ವರೂಪಪರಿಜ್ಞಾನಾಯ ರೇಖಾಧ್ಯಾರೋಪಣಂ ಕೃತ್ವಾ — ಏಕೇಯಂ ರೇಖಾ, ದಶೇಯಮ್ , ಶತೇಯಮ್ , ಸಹಸ್ರೇಯಮ್ — ಇತಿ ಗ್ರಾಹಯತಿ, ಅವಗಮಯತಿ ಸಂಖ್ಯಾಸ್ವರೂಪಂ ಕೇವಲಮ್ , ನ ತು ಸಂಖ್ಯಾಯಾ ರೇಖಾತ್ಮತ್ವಮೇವ ; ಯಥಾ ಚ ಅಕಾರಾದೀನ್ಯಕ್ಷರಾಣಿ ವಿಜಿಗ್ರಾಹಯಿಷುಃ ಪತ್ರಮಷೀರೇಖಾದಿಸಂಯೋಗೋಪಾಯಮಾಸ್ಥಾಯ ವರ್ಣಾನಾಂ ಸತತ್ತ್ವಮಾವೇದಯತಿ, ನ ಪತ್ರಮಷ್ಯಾದ್ಯಾತ್ಮತಾಮಕ್ಷರಾಣಾಂ ಗ್ರಾಹಯತಿ — ತಥಾ ಚೇಹ ಉತ್ಪತ್ತ್ಯಾದ್ಯನೇಕೋಪಾಯಮಾಸ್ಥಾಯ ಏಕಂ ಬ್ರಹ್ಮತತ್ತ್ವಮಾವೇದಿತಮ್ , ಪುನಃ ತತ್ಕಲ್ಪಿತೋಪಾಯಜನಿತವಿಶೇಷಪರಿಶೋಧನಾರ್ಥಂ ನೇತಿ ನೇತೀತಿ ತತ್ತ್ವೋಪಸಂಹಾರಃ ಕೃತಃ । ತದುಪಸಂಹೃತಂ ಪುನಃ ಪರಿಶುದ್ಧಂ ಕೇವಲಮೇವ ಸಫಲಂ ಜ್ಞಾನಮ್ ಅಂತೇಽಸ್ಯಾಂ ಕಂಡಿಕಾಯಾಮಿತಿ ॥

ನಿರುಪಾಧಿಕಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಾನ್ಮುಕ್ತಿರುಕ್ತಾ ಸೋಪಾಧಿಕಬ್ರಹ್ಮಧ್ಯಾನಾಚ್ಚಾಭ್ಯುದಯ ಉಕ್ತಸ್ತಥಾ ಚ ಕಿಮುತ್ತರಕಂಡಿಕಯೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —

ಇದಾನೀಮಿತಿ ।

ಅಜತ್ವಾಚ್ಚಾವಿನಾಶೀತಿ ವಕ್ತುಂ ಚಶಬ್ದಃ ।

ಕಥಂ ಜನ್ಮಜರಾಭಾವಯೋರಮರತ್ವಾವಿನಾಶಿತ್ವಸಾಧಕತ್ವಂ ತದಾಹ —

ಯೋ ಹೀತಿ ।

ಅಯಂ ತ್ವಜತ್ವಾದವಿನಾಶ್ಯಜರತ್ವಾಚ್ಚಾಮರೋಽಮರತ್ವಾಚ್ಚಾವಿನಾಶೀತಿ ಯೋಜನಾ ।

ಮರಣಾಯೋಗ್ಯತ್ವಮುಪಜೀವ್ಯ ಮರಣಕಾರ್ಯಾಭಾವಂ ದರ್ಶಯತಿ —

ಅತ ಏವೇತಿ ।

ಜನ್ಮಾಪಕ್ಷಯವಿನಾಶಾನಾಮೇವ ಭಾವವಿಕಾರಾಣಾಮಿಹ ಮುಖತೋ ನಿಷೇಧಾದ್ವಿವೃದ್ಧ್ಯಾದೀನಿ ವಿಕಾರಾಂತರಾಣ್ಯಾತ್ಮನಿ ಭವಿಷ್ಯನ್ನಿತಿ ವಿಶೇಷನಿಷೇಧಸ್ಯ ಶೇಷಾಭ್ಯನುಜ್ಞಾಪರತ್ವಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —

ಯಸ್ಮಾದಿತಿ ।

ಇತರೇ ಸತ್ತ್ವವಿವೃದ್ಧಿವಿಪರಿಣಾಮಾಃ ।

ಅತ ಏವಾಭಯ ಇತ್ಯುಕ್ತಂ ವಿವೃಣೋತಿ —

ಯಸ್ಮಾಚ್ಚೇತಿ ।

ಕಿಂ ತದ್ಭಯಂ ತದಾಹ —

ಭಯಂ ಚೇತಿ ।

ಅವಿದ್ಯಾನಿಷೇಧಿವಿಷೇಶಣಾಭಾವಾದಾತ್ಮಾನಂ ಸಾ ಸದಾ ಸ್ಪೃಶತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —

ತತ್ಕಾರ್ಯೇತಿ ।

ವಿಶೇಷಣಾಂತರಂ ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಮುತ್ಥಾಪ್ಯ ವ್ಯಾಕರೋತಿ —

ಅಭಯ ಇತಿ ।

ಕಥಂ ಪುನರಭಯಗುಣವಿಶಿಷ್ಟಸ್ಯಾಽತ್ಮನೋ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವಂ ತದಾಹ —

ಅಭಯಮಿತಿ ।

ವೈಶಬ್ದಾರ್ಥಮಾಹ —

ಪ್ರಸಿದ್ಧಮಿತಿ ।

ಲೋಕಶಬ್ದಃ ಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯಾಪ್ಯುಪಲಕ್ಷಣಮ್ ।

ವೇದ್ಯಸ್ವರೂಪಮುಕ್ತ್ವಾ ವಿದ್ಯಾಫಲಂ ಕಥಯತಿ —

ಯ ಏವಮಿತಿ ।

ಕಂಡಿಕಾರ್ಥಮುಪಸಂಹರತಿ —

ಏಷ ಇತಿ ।

ಸೃಷ್ಟ್ಯಾದೇರಪಿ ತದರ್ಥತ್ವಾತ್ಕಿಮಿತ್ಯಸಾವಿಹ ನೋಪಸಂಹ್ರಿಯತೇ —

ಏತಸ್ಯೇತಿ ।

ಸೃಷ್ಟ್ಯಾದೇರಾರೋಪಿತತ್ವೇ ಗಮಕಮಾಹ —

ತದಪೋಹೇನೇತಿ ।

ತಚ್ಛಬ್ದಃ ಸೃಷ್ಟ್ಯಾದಿಪ್ರಪಂಚವಿಷಯಃ ।

ತದಪೋಹೇನೇತಿ ಯದುಕ್ತಂ ತದೇವ ಸ್ಫುಟಯತಿ —

ನೇತೀತಿ ।

ಅಧ್ಯಾರೋಪಾಪವಾದನ್ಯಾಯೇನ ತತ್ತ್ವಸ್ಯಾಽಽವೇದಿತತ್ತ್ವಾದಾರೋಪಿತಂ ಭವತ್ಯೇವ ಸೃಷ್ಟ್ಯಾದಿದ್ವೈತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಅಧ್ಯಾರೋಪಾಪವಾದನ್ಯಾಯಸ್ಯ ಪಂಕಪ್ರಕ್ಷಾಲನನ್ಯಾಯವಿರುದ್ಧತ್ವಾತ್ತತ್ತ್ವಂ ವಿವಕ್ಷಿತಂ ಚೇತ್ತದೇವೋಚ್ಯತಾಂ ಕೃತಂ ಸೃಷ್ಟ್ಯಾದಿದ್ವೈತಾರೋಪೇಣೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —

ಯಥೇತಿ ।

ಉದಾಹರಣಾಂತರಮಾಹ —

ಯಥಾ ಚೇತಿ ।

ದೃಷ್ಟಾಂತದ್ವಯಮನೂದ್ಯ ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕಮಾಚಷ್ಟೇ —

ತಥಾ ಚೇತಿ ।

ಇಹೇತಿ ಮೋಕ್ಷಶಾಸ್ತ್ರೋಕ್ತಿಃ । ತಥಾಽಪಿ ಕಲ್ಪಿತಪ್ರಪಂಚಸಂಬಂಧಪ್ರಯುಕ್ತಂ ಸವಿಶೇಷತ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —

ಪುನರಿತಿ ।

ತಸ್ಮಿನ್ನಾತ್ಮನಿ ಕಲ್ಪಿತಃ ಸೃಷ್ಟ್ಯಾದಿರುಪಾಯಸ್ತೇನ ಜನಿತೋ ವಿಶೇಷಸ್ತಸ್ಮಿನ್ಕಾರಣತ್ವಾದಿಸ್ತಸ್ಯ ನಿರಾಸಾರ್ಥಮಿತಿ ಯಾವತ್ ।

ತರ್ಹಿ ದ್ವೈತಾಭಾವವಿಶಿಷ್ಟಂ ತತ್ತ್ವಮಿತಿ ಚೇನ್ನೇತ್ಯಾಹ —

ತದುಪಸಂಹೃತಮಿತಿ ।

ಪರಿಶುದ್ಧಂ ಭಾವವದಭಾವೇನಾಪಿ ನ ಸಂಸ್ಪೃಷ್ಟಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಕೇವಲಮಿತ್ಯದ್ವಿತೀಯೋಕ್ತಿಃ ।

ಸೃಷ್ಟ್ಯಾದಿವಚನಸ್ಯ ಗತಿಮುಕ್ತ್ವಾ ಪ್ರಕೃತಮುಪಸಂಹರತಿ —

ಸಫಲಮಿತಿ ।

ಇತಿಶಬ್ದಃ ಸಂಗ್ರಹಸಮಾಪ್ತ್ಯರ್ಥೋ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಸಮಾಪ್ತ್ಯರ್ಥೋ ವಾ ॥ ೨೫ ॥