బృహదారణ్యకోపనిషద్భాష్యమ్
చతుర్థోఽధ్యాయఃపఞ్చమం బ్రాహ్మణమ్
ఆనన్దగిరిటీకా (బృహదారణ్యక)
 
ఆగమప్రధానేన మధుకాణ్డేన బ్రహ్మతత్త్వం నిర్ధారితమ్ । పునః తస్యైవ ఉపపత్తిప్రధానేన యాజ్ఞవల్కీయేన కాణ్డేన పక్షప్రతిపక్షపరిగ్రహం కృత్వా విగృహ్యవాదేన విచారితమ్ । శిష్యాచార్యసమ్బన్ధేన చ షష్ఠే ప్రశ్నప్రతివచనన్యాయేన సవిస్తరం విచార్యోపసంహృతమ్ । అథేదానీం నిగమనస్థానీయం మైత్రేయీబ్రాహ్మణమారభ్యతే ; అయం చ న్యాయః వాక్యకోవిదైః పరిగృహీతః — ‘హేత్వపదేశాత్ప్రతిజ్ఞాయాః పునర్వచనం నిగమనమ్’ (న్యా. సూ. ౧ । ౧ । ౩౯) ఇతి । అథవా ఆగమప్రధానేన మధుకాణ్డేన యత్ అమృతత్వసాధనం ససన్న్యాసమాత్మజ్ఞానమభిహితమ్ , తదేవ తర్కేణాపి అమృతత్వసాధనం ససన్న్యాసమాత్మజ్ఞానమధిగమ్యతే ; తర్కప్రధానం హి యాజ్ఞవల్కీయం కాణ్డమ్ ; తస్మాత్ శాస్త్రతర్కాభ్యాం నిశ్చితమేతత్ — యదేతత్ ఆత్మజ్ఞానం ససన్న్యాసమ్ అమృతత్వసాధనమితి ; తస్మాత్ శాస్త్రశ్రద్ధావద్భిః అమృతత్వప్రతిపిత్సుభిః ఎతత్ ప్రతిపత్తవ్యమితి ; ఆగమోపపత్తిభ్యాం హి నిశ్చితోఽర్థః శ్రద్ధేయో భవతి అవ్యభిచారాదితి । అక్షరాణాం తు చతుర్థే యథా వ్యాఖ్యాతోఽర్థః, తథా ప్రతిపత్తవ్యోఽత్రాపి ; యాన్యక్షరాణి అవ్యాఖ్యాతాని తాని వ్యాఖ్యాస్యామః ॥

సమాప్తే శారీరకబ్రాహ్మణే వంశబ్రాహ్మణం వ్యాఖ్యాతవ్యం కృతం గతార్థేన మైత్రేయీబ్రాహ్మణేనేత్యాశఙ్క్య మధుకాణ్డార్థమనుద్రవతి —

ఆగమేతి ।

పాఞ్చమికమర్థమనుభాషతే —

పునరితి ।

తస్యైవ బ్రహ్మణస్తత్త్వమితి శేషః । విగృహ్యవాదో జయపరాజయప్రధానో జల్పన్యాయః ।

షష్ఠ ప్రతిష్ఠాపితమనువదతి —

శిష్యేతి ।

ప్రశ్నప్రతివచనన్యాయస్తత్త్వనిర్ణయప్రధానో వాదః । ఉపసంహృతం తదేవ తత్త్వమితి శేషః ।

సంప్రత్యుత్తరబ్రాహ్మణస్యాగతార్థత్వమాహ —

అథేతి ।

ఆగమోపపత్తిభ్యాం నిశ్చితే తత్త్వే నిగమనమకిఞ్చిత్కరమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —

అయం చేతి ।

ప్రకారాన్తరేణ సంగతిమాహ —

అథవేతి ।

కథమిహ తర్కేణాధిగతిస్తత్రాఽఽహ —

తర్కేతి ।

మునికాణ్డస్య తర్కప్రధానత్వే కిం స్యాత్తదాహ —

తస్మాదితి ।

ఇతి ఫలతీతి శేషః ।

శాస్త్రాదినా యథోక్తస్య జ్ఞానస్య నిశ్చితత్త్వేఽపి కిం సిధ్యతి తదాహ —

తస్మాచ్ఛాస్త్రశ్రద్ధావద్భిరితి ।

ఎతచ్ఛబ్దో యథోక్తజ్ఞానపరామర్శార్థః । ఇతి సిధ్యతీతి శేషః ।

తత్ర హేతుమాహ —

ఆగమేతి ।

అవ్యభిచారాన్మానయుక్తిగమ్యస్యార్థస్య తథైవ సత్త్వాదితి యావత్ । ఇతిశబ్దో బ్రాహ్మణసంగతిసమాప్త్యర్థః ।

తాత్పర్యార్థే వ్యాఖ్యాతే సత్యక్షరవ్యాఖ్యానప్రసక్తావాహ —

అక్షరాణాం త్వితి ।

తర్హి బ్రాహ్మణేఽస్మిన్వక్తవ్యాభావాత్పరిసమాప్తిరేవేత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —

యానీతి ।