ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕೋಪನಿಷದ್ಭಾಷ್ಯಮ್
ಪಂಚಮೋಽಧ್ಯಾಯಃಪ್ರಥಮಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಮ್
ಆನಂದಗಿರಿಟೀಕಾ (ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕ)
 
ಓಂ ಖಂ ಬ್ರಹ್ಮ । ಖಂ ಪುರಾಣಂ ವಾಯುರಂ ಖಮಿತಿ ಹ ಸ್ಮಾಹ ಕೌರವ್ಯಾಯಣೀಪುತ್ರೋ ವೇದೋಽಯಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾ ವಿದುರ್ವೇದೈನೇನ ಯದ್ವೇದಿತವ್ಯಮ್ ॥ ೧ ॥
ಓಂ ಖಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಇತಿ ಮಂತ್ರಃ ; ಅಯಂ ಚ ಅನ್ಯತ್ರ ಅವಿನಿಯುಕ್ತಃ ಇಹ ಬ್ರಾಹ್ಮಣೇನ ಧ್ಯಾನಕರ್ಮಣಿ ವಿನಿಯುಜ್ಯತೇ । ಅತ್ರ ಚ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ವಿಶೇಷ್ಯಾಭಿಧಾನಮ್ , ಖಮಿತಿ ವಿಶೇಷಣಮ್ । ವಿಶೇಷಣವಿಶೇಷ್ಯಯೋಶ್ಚ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯೇನ ನಿರ್ದೇಶಃ ನೀಲೋತ್ಪಲವತ್ — ಖಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದೋ ಬೃಹದ್ವಸ್ತುಮಾತ್ರಾಸ್ಪದಃ ಅವಿಶೇಷಿತಃ, ಅತಃ ವಿಶೇಷ್ಯತೇ — ಖಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ; ಯತ್ತತ್ ಖಂ ಬ್ರಹ್ಮ, ತತ್ ಓಂಶಬ್ದವಾಚ್ಯಮ್ , ಓಂಶಬ್ದಸ್ವರೂಪಮೇವ ವಾ ; ಉಭಯಥಾಪಿ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಮ್ ಅವಿರುದ್ಧಮ್ । ಇಹ ಚ ಬ್ರಹ್ಮೋಪಾಸನಸಾಧನತ್ವಾರ್ಥಮ್ ಓಂಶಬ್ದಃ ಪ್ರಯುಕ್ತಃ, ತಥಾ ಚ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಾತ್ ‘ಏತದಾಲಂಬನಂ ಶ್ರೇಷ್ಠಮೇತದಾಲಂಬನಂ ಪರಮ್’ (ಕ. ಉ. ೧ । ೨ । ೧೭) ‘ಓಮಿತ್ಯಾತ್ಮಾನಂ ಯುಂಜೀತ’ (ತೈ. ನಾ. ೨೪ । ೧) ‘ಓಮಿತ್ಯೇತೇನೈವಾಕ್ಷರೇಣ ಪರಂ ಪುರುಷಮಭಿಧ್ಯಾಯೀತ’ (ಪ್ರ. ಉ. ೫ । ೫) ‘ಓಮಿತ್ಯೇವಂ ಧ್ಯಾಯಥ ಆತ್ಮಾನಮ್’ (ಮು. ಉ. ೨ । ೨ । ೬) ಇತ್ಯಾದೇಃ । ಅನ್ಯಾರ್ಥಾಸಂಭವಾಚ್ಚ ಉಪದೇಶಸ್ಯ । ಯಥಾ ಅನ್ಯತ್ರ ‘ಓಮಿತಿ ಶಂಸತಿ ಓಮಿತ್ಯುದ್ಗಾಯತಿ’ (ಛಾ. ಉ. ೧ । ೧ । ೯) ಇತ್ಯೇವಮಾದೌ ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಾರಂಭಾಪವರ್ಗಯೋಶ್ಚ ಓಂಕಾರಪ್ರಯೋಗಃ ವಿನಿಯೋಗಾದವಗಮ್ಯತೇ, ನ ಚ ತಥಾ ಅರ್ಥಾಂತರಮ್ ಇಹ ಅವಗಮ್ಯತೇ । ತಸ್ಮಾತ್ ಧ್ಯಾನಸಾಧನತ್ವೇನೈವ ಇಹ ಓಂಕಾರಶಬ್ದಸ್ಯ ಉಪದೇಶಃ । ಯದ್ಯಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮಾದಿಶಬ್ದಾ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ವಾಚಕಾಃ, ತಥಾಪಿ ಶ್ರುತಿಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾತ್ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ನೇದಿಷ್ಠಮಭಿಧಾನಮ್ ಓಂಕಾರಃ । ಅತ ಏವ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರತಿಪತ್ತೌ ಇದಂ ಪರಂ ಸಾಧನಮ್ । ತಚ್ಚ ದ್ವಿಪ್ರಕಾರೇಣ, ಪ್ರತೀಕತ್ವೇನ ಅಭಿಧಾನತ್ವೇನ ಚ । ಪ್ರತೀಕತ್ವೇನ — ಯಥಾ ವಿಷ್ಣ್ವಾದಿಪ್ರತಿಮಾ ಅಭೇದೇನ, ಏವಮ್ ಓಂಕಾರಃ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಪ್ರತಿಪತ್ತವ್ಯಃ । ತಥಾ ಹ್ಯೋಂಕಾರಾಲಂಬನಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮ ಪ್ರಸೀದತಿ, ‘ಏತದಾಲಂಬನಂ ಶ್ರೇಷ್ಠಮೇತದಾಲಂಬನಂ ಪರಮ್ । ಏತದಾಲಂಬನಂ ಜ್ಞಾತ್ವಾ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕೇ ಮಹೀಯತೇ’ (ಕ. ಉ. ೧ । ೨ । ೧೭) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ ॥

ಧ್ಯಾನಶೇಷತ್ವೇನೋಪನಿಷದರ್ಥಂ ಬ್ರಹ್ಮಾನೂದ್ಯ ತದ್ವಿಧಾನಾರ್ಥಂ ತಸ್ಮಿನ್ವಿನಿಯುಕ್ತಂ ಮಂತ್ರಮುತ್ಥಾಪಯತಿ —

ಓಂ ಖಮಿತಿ ।

ಇಷೇ ತ್ವೇತ್ಯಾದಿವತ್ತಸ್ಯ ಕರ್ಮಾಂತರೇ ವಿನಿಯುಕ್ತತ್ವಮಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —

ಅಯಂ ಚೇತಿ ।

ವಿನಿಯೋಜಕಾಭಾವಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।

ತರ್ಹಿ ಧ್ಯಾನೇಽಪಿ ನಾಯಂ ವಿನಿಯುಕ್ತೋ ವಿನಿಯೋಜಕಾಭಾವಾವಿಶೇಷಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —

ಇಹೇತಿ ।

ಖಂ ಪುರಾಣಮಿತ್ಯಾದಿ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಂ ತಸ್ಯ ಚ ವಿನಿಯೋಜಕತ್ವಂ ಧ್ಯಾನಸಮವೇತಾರ್ಥಪ್ರಕಾಶನಸಾಮರ್ಥ್ಯಾತ್ । ಯದ್ಯಪಿ ಮಂತ್ರನಿಷ್ಠಂ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಂ ವಿನಿಯೋಜಕಂ ತಥಾಽಪಿ ಮಂತ್ರಬ್ರಾಹ್ಮಣಯೋರೇಕಾರ್ಥತ್ವಾದ್ಬ್ರಾಹ್ಮಣಸ್ಯ ಸಾಮರ್ಥ್ಯದ್ವಾರಾ ವಿನಿಯೋಜಕತ್ವಮವಿರುದ್ಧಮಿತಿ ಭಾವಃ । ಅತ್ರೇತಿ ಮಂತ್ರೋಕ್ತಿಃ ।

ವಿಶೇಷಣವಿಶೇಷ್ಯತ್ವೇ ಯಥೋಕ್ತಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಂ ಹೇತೂಕರೋತಿ —

ವಿಶೇಷಣೇತಿ ।

ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯುಕ್ತೇ ಸತ್ಯಾಕಾಂಕ್ಷಾಭಾವಾತ್ಕಿಂ ವಿಶೇಷಣೇನೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —

ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದ ಇತಿ ।

ನಿರುಪಾಧಿಕಸ್ಯ ಸೋಪಾಧಿಕಸ್ಯ ವಾ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ವಿಶೇಷಣತ್ವೇಽಪಿ ಕಥಂ ತಸ್ಮಿನ್ನೋಂಶಬ್ದಪ್ರವೃತ್ತಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —

ಯತ್ತದಿತಿ ।

ಕಿಮಿತಿ ಯಥೋಕ್ತೇ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯೋಂಶಬ್ದೋ ಮಂತ್ರೇ ಪ್ರಯುಜ್ಯತೇ ತತ್ರಾಽಽಹ —

ಇಹ ಚೇತಿ ।

ಓಂಶಬ್ದೋ ಬ್ರಹ್ಮೋಪಾಸನೇ ಸಾಧನಮಿತ್ಯತ್ರ ಮಾನಮಾಹ —

ತಥಾ ಚೇತಿ ।

ಸಾಪೇಕ್ಷಂ ಶ್ರೈಷ್ಠ್ಯಂ ವಾರಯತಿ —

ಪರಮಿತಿ ।

ಆದಿಶಬ್ದೇನ ಪ್ರಣವೋ ಧನುರಿತ್ಯಾದಿ ಗೃಹ್ಯತೇ ।

ಓಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯೋಪದೇಶಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮೋಪಾಸನೇ ಸಾಧನತ್ವಮೋಂಕಾರಸ್ಯೇತ್ಯಸ್ಮಾದರ್ಥಾಂತರಾಸಂಭವಾಚ್ಚ ತಸ್ಯ ತತ್ಸಾಧಾನತ್ವಮೇಷ್ಟವ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ —

ಅನ್ಯಾರ್ಥೇತಿ ।

ಏತದೇವ ಪ್ರಪಂಚಯತಿ —

ಯಥೇತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಅನ್ಯತ್ರೇತಿ । ತೈತ್ತಿರೀಯಶ್ರುತಿಗ್ರಹಣಮ್ । ಅಪವರ್ಗಃ ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಾವಸಾನಮ್ ।

ಅರ್ಥಾಂತರಾವಗತೇರಭಾವೇ ಫಲಿತಮಾಹ —

ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।

ನನು ಶಬ್ದಾಂತರೇಷ್ವಪಿ ಬ್ರಹ್ಮವಾಚಕೇಷು ಸತ್ಸು ಕಿಮಿತ್ಯೋಂಶಬ್ದ ಏವ ಧ್ಯಾನಸಾಧನತ್ವೇನೋಪದಿಶ್ಯತೇ ತತ್ರಾಽಽಹ —

ಯದ್ಯಪೀತಿ ।

ನೇದಿಷ್ಠಂ ನಿಕಟತಮಂ ಸಂಪ್ರಿಯತಮಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಪ್ರಿಯತಮತ್ವಪ್ರಯುಕ್ತಂ ಫಲಮಾಹ —

ಅತ ಏವೇತಿ ।

ಸಾಧನತ್ವೇಽವಾಂತರವಿಶೇಷಂ ದರ್ಶಯತಿ —

ತಚ್ಚೇತಿ ।

ಪ್ರತೀಕತ್ವೇನ ಕಥಂ ಸಾಧನತ್ವಮಿತಿ ಪೃಚ್ಛತಿ —

ಪ್ರತೀಕತ್ವೇನೇತಿ ।

ಕಥಮಿತ್ಯಧ್ಯಾಹಾರಃ ।

ಪರಿಹರತಿ —

ಯಥೇತಿ ।

ಓಂಕಾರೋ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಪ್ರತಿಪತ್ತೌ ಕಿಂ ಸ್ಯಾತ್ತದಾಹ —

ತಥಾ ಹೀತಿ ।