ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕೋಪನಿಷದ್ಭಾಷ್ಯಮ್
ಪಂಚಮೋಽಧ್ಯಾಯಃತೃತೀಯಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಮ್
ಆನಂದಗಿರಿಟೀಕಾ (ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕ)
 
ಏಷ ಪ್ರಜಾಪತಿರ್ಯದ್ಧೃದಯಮೇತದ್ಬ್ರಹ್ಮೈತತ್ಸರ್ವಂ ತದೇತತ್ತ್ರ್ಯಕ್ಷರಂ ಹೃದಯಮಿತಿ ಹೃ ಇತ್ಯೇಕಮಕ್ಷರಮಭಿಹರಂತ್ಯಸ್ಮೈ ಸ್ವಾಶ್ಚಾನ್ಯೇ ಚ ಯ ಏವಂ ವೇದ ದ ಇತ್ಯೇಕಮಕ್ಷರಂ ದದತ್ಯಸ್ಮೈ ಸ್ವಾಶ್ಚಾನ್ಯೇ ಚ ಯ ಏವಂ ವೇದ ಯಮಿತ್ಯೇಕಮಕ್ಷರಮೇತಿ ಸ್ವರ್ಗಂ ಲೋಕಂ ಯ ಏವಂ ವೇದ ॥ ೧ ॥
ಏಷ ಪ್ರಜಾಪತಿಃ ಯದ್ಧೃದಯಂ ಪ್ರಜಾಪತಿಃ ಅನುಶಾಸ್ತೀತ್ಯನಂತರಮೇವಾಭಿಹಿತಮ್ । ಕಃ ಪುನರಸೌ ಅನುಶಾಸ್ತಾ ಪ್ರಜಾಪತಿರಿತ್ಯುಚ್ಯತೇ — ಏಷ ಪ್ರಜಾಪತಿಃ ; ಕೋಸೌ ? ಯದ್ಧೃದಯಮ್ , ಹೃದಯಮಿತಿ ಹೃದಯಸ್ಥಾ ಬುದ್ಧಿರುಚ್ಯತೇ ; ಯಸ್ಮಿನ್ ಶಾಕಲ್ಯಬ್ರಾಹ್ಮಣಾಂತೇ ನಾಮರೂಪಕರ್ಮಣಾಮುಪಸಂಹಾರ ಉಕ್ತೋ ದಿಗ್ವಿಭಾಗದ್ವಾರೇಣ, ತದೇತತ್ ಸರ್ವಭೂತಪ್ರತಿಷ್ಠಂ ಸರ್ವಭೂತಾತ್ಮಭೂತಂ ಹೃದಯಂ ಪ್ರಜಾಪತಿಃ ಪ್ರಜಾನಾಂ ಸ್ರಷ್ಟಾ ; ಏತತ್ ಬ್ರಹ್ಮ, ಬೃಹತ್ತ್ವಾತ್ ಸರ್ವಾತ್ಮತ್ವಾಚ್ಚ ಬ್ರಹ್ಮ ; ಏತತ್ಸರ್ವಮ್ ; ಉಕ್ತಂ ಪಂಚಮಾಧ್ಯಾಯೇ ಹೃದಯಸ್ಯ ಸರ್ವತ್ವಮ್ ; ತತ್ಸರ್ವಂ ಯಸ್ಮಾತ್ ತಸ್ಮಾದುಪಾಸ್ಯಂ ಹೃದಯಂ ಬ್ರಹ್ಮ । ತತ್ರ ಹೃದಯನಾಮಾಕ್ಷರವಿಷಯಮೇವ ತಾವತ್ ಉಪಾಸನಮುಚ್ಯತೇ ; ತದೇತತ್ ಹೃದಯಮಿತಿ ನಾಮ ತ್ರ್ಯಕ್ಷರಮ್ , ತ್ರೀಣಿ ಅಕ್ಷರಾಣಿ ಅಸ್ಯೇತಿ ತ್ರ್ಯಕ್ಷರಮ್ ; ಕಾನಿ ಪುನಸ್ತಾನಿ ತ್ರೀಣ್ಯಕ್ಷರಾಣ್ಯುಚ್ಯಂತೇ ; ಹೃ ಇತ್ಯೇಕಮಕ್ಷರಮ್ ; ಅಭಿಹರಂತಿ, ಹೃತೇರಾಹೃತಿಕರ್ಮಣಃ ಹೃ ಇತ್ಯೇತದ್ರೂಪಮಿತಿ ಯೋ ವೇದ, ಯಸ್ಮಾತ್ ಹೃದಯಾಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೇ ಸ್ವಾಶ್ಚ ಇಂದ್ರಿಯಾಣಿ ಅನ್ಯೇ ಚ ವಿಷಯಾಃ ಶಬ್ದಾದಯಃ ಸ್ವಂ ಸ್ವಂ ಕಾರ್ಯಮಭಿಹರಂತಿ, ಹೃದಯಂ ಚ ಭೋಕ್ತ್ರರ್ಥಮಭಿಹರತಿ — ಅತಃ ಹೃದಯನಾಮ್ನಃ ಹೃ ಇತ್ಯೇತದಕ್ಷರಮಿತಿ ಯೋ ವೇದ — ಅಸ್ಮೈ ವಿದುಷೇ ಅಭಿಹರಂತಿ ಸ್ವಾಶ್ಚ ಜ್ಞಾತಯಃ ಅನ್ಯೇ ಚಾಸಂಬದ್ಧಾಃ, ಬಲಿಮಿತಿ ವಾಕ್ಯಶೇಷಃ । ವಿಜ್ಞಾನಾನುರೂಪ್ಯೇಣ ಏತತ್ಫಲಮ್ । ತಥಾ ದ ಇತ್ಯೇತದಪ್ಯೇಕಮಕ್ಷರಮ್ ; ಏತದಪಿ ದಾನಾರ್ಥಸ್ಯ ದದಾತೇಃ ದ ಇತ್ಯೇತದ್ರೂಪಂ ಹೃದಯನಾಮಾಕ್ಷರತ್ವೇನ ನಿಬದ್ಧಮ್ । ಅತ್ರಾಪಿ — ಹೃದಯಾಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೇ ಸ್ವಾಶ್ಚ ಕರಣಾನಿ ಅನ್ಯೇ ಚ ವಿಷಯಾಃ ಸ್ವಂ ಸ್ವಂ ವೀರ್ಯಂ ದದತಿ, ಹೃದಯಂ ಭೋಕ್ತ್ರೇ ದದಾತಿ ಸ್ವಂ ವೀರ್ಯಮ್ , ಅತೋ ದಕಾರ ಇತ್ಯೇವಂ ಯೋ ವೇದ, ಅಸ್ಮೈ ದದತಿ ಸ್ವಾಶ್ಚ ಅನ್ಯೇ ಚ । ತಥಾ ಯಮಿತ್ಯೇತದಪ್ಯೇಕಮಕ್ಷರಮ್ ; ಇಣೋ ಗತ್ಯರ್ಥಸ್ಯ ಯಮಿತ್ಯೇತದ್ರೂಪಮ್ ಅಸ್ಮಿನ್ನಾಮ್ನಿ ನಿಬದ್ಧಮಿತಿ ಯೋ ವೇದ, ಸ ಸ್ವರ್ಗಂ ಲೋಕಮೇತಿ । ಏವಂ ನಾಮಾಕ್ಷರಾದಪಿ ಈದೃಶಂ ವಿಶಿಷ್ಟಂ ಫಲಂ ಪ್ರಾಪ್ನೋತಿ, ಕಿಮು ವಕ್ತವ್ಯಂ ಹೃದಯಸ್ವರೂಪೋಪಾಸನಾತ್ — ಇತಿ ಹೃದಯಸ್ತುತಯೇ ನಾಮಾಕ್ಷರೋಪನ್ಯಾಸಃ ॥

ಸಾರ್ಥವಾದೇನ ವಿಧಿನಾ ಸಿದ್ಧಮರ್ಥಮನುವದತಿ —

ದಮಾದೀತಿ ।

ಕಥಂ ತಸ್ಯ ಸರ್ವೋಪಾಸನಶೇಷತ್ವಂ ತದಾಹ —

ದಾಂತ ಇತಿ ।

ಅಲುಬ್ಧ ಇತಿ ಚ್ಛೇದಃ ಸಂಪ್ರತ್ಯುತ್ತರಸಂದರ್ಭಸ್ಯ ತಾತ್ಪರ್ಯಂ ವಕ್ತುಂ ಭೂಮಿಕಾಂ ಕರೋತಿ —

ತತ್ರೇತಿ ।

ಕಾಂಡದ್ವಯಂ ಸಪ್ತಮ್ಯರ್ಥಃ ।

ಅನಂತರಸಂದರ್ಭಸ್ಯ ತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ —

ಅಥೇತಿ ।

ಪಾಪಕ್ಷಯಾದಿರಭ್ಯುದಯಸ್ತತ್ಫಲಾನ್ಯುಪಾಸನಾನೀತಿ ಶೇಷಃ ।

ಅನಂತರಬ್ರಾಹ್ಮಣಮಾದಾಯ ತಸ್ಯ ಸಂಗತಿಮಾಹ —

ಏಷ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಉಕ್ತಸ್ಯ ಹೃದಯಶಬ್ದಾರ್ಥಸ್ಯ ಪಾಂಚಮಿಕತ್ವಂ ದರ್ಶಯನ್ಪ್ರಜಾಪತಿತ್ವಂ ಸಾಧಯತಿ —

ಯಸ್ಮಿನ್ನಿತಿ ।

ಕಥಂ ಹೃದಯಸ್ಯ ಸರ್ವತ್ವಂ ತದಾಹ —

ಉಕ್ತಮಿತಿ ।

ಸರ್ವತ್ವಸಂಕೀರ್ತನಫಲಮಾಹ —

ತತ್ಸರ್ವಮಿತಿ ।

ತತ್ರ ಹೃದಯಸ್ಯೋಪಾಸ್ಯತ್ವೇ ಸಿದ್ಧೇ ಸತೀತ್ಯೇತತ್ ।

ಫಲೋಕ್ತಿಮುತ್ಥಾಪ್ಯ ವ್ಯಾಕರೋತಿ —

ಅಭಿಹರಂತೀತಿ ।

ಯೋ ವೇದಾಸ್ಮೈ ವಿದುಷೇಽಭಿಹಂತೀತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।

ವೇದನಮೇವ ವಿಶದಯತಿ —

ಯಸ್ಮಾದಿತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಸ್ವಂ ಕಾರ್ಯಂ ರೂಪದರ್ಶನಾದಿ । ಹೃದಯಸ್ಯ ತು ಕಾರ್ಯಮ್ । ಸುಖಾದಿ । ಅಸಂಬದ್ಧಾ ಜ್ಞಾತಿವ್ಯತಿರಿಕ್ತಾಃ ।

ಔಚಿತ್ಯಮುಕ್ತೇ ಫಲೇ ಕಥಯತಿ —

ವಿಜ್ಞಾನೇತಿ ।

ಅತ್ರಾಪೀತಿ ದಕಾರಾಕ್ಷರೋಪಾಸನೇಽಪಿ ಫಲಮುಚ್ಯತ ಇತಿ ಶೇಷಃ ।

ತಾಮೇವ ಫಲೋಕ್ತಿಂ ವ್ಯನಕ್ತಿ —

ಹೃದಯಾಯೇತಿ ।

ಅಸ್ಮೈ ವಿದುಷೇ ಸ್ವಾಶ್ಚಾನ್ಯೇ ಚ ದದತಿ । ಬಲಿಮಿತಿ ಶೇಷಃ ।

ನಾಮಾಕ್ಷರೋಪಾಸನಾನಿ ತ್ರೀಣಿ ಹೃದಯಸ್ವರೂಪೋಪಾಸನಮೇಕಮಿತಿ ಚತ್ವಾರ್ಯುಪಾಸಾನಾನ್ಯತ್ರ ವಿವಕ್ಷಿತಾನೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —

ಏವಮಿತಿ ॥೧॥