ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕೋಪನಿಷದ್ಭಾಷ್ಯಮ್
ಪಂಚಮೋಽಧ್ಯಾಯಃಪಂಚಮಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಮ್
ಆನಂದಗಿರಿಟೀಕಾ (ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕ)
 
ಆಪ ಏವೇದಮಗ್ರ ಆಸುಸ್ತಾ ಆಪಃ ಸತ್ಯಮಸೃಜಂತ ಸತ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಬ್ರಹ್ಮ ಪ್ರಜಾಪತಿಂ ಪ್ರಜಾಪತಿರ್ದೇವಾಂಸ್ತೇ ದೇವಾಃ ಸತ್ಯಮೇವೋಪಾಸತೇ ತದೇತತ್ತ್ರ್ಯಕ್ಷರಂ ಸತ್ಯಮಿತಿ ಸ ಇತ್ಯೇಕಮಕ್ಷರಂ ತೀತ್ಯೇಕಮಕ್ಷರಂ ಯಮಿತ್ಯೇಕಮಕ್ಷರಂ ಪ್ರಥಮೋತ್ತಮೇ ಅಕ್ಷರೇ ಸತ್ಯಂ ಮಧ್ಯತೋಽನೃತಂ ತದೇತದನೃತಮುಭಯತಃ ಸತ್ಯೇನ ಪರಿಗೃಹೀತಂ ಸತ್ಯಭೂಯಮೇವ ಭವತಿ ನೈವಂ ವಿದ್ವಾಂಸಮನೃತಂ ಹಿನಸ್ತಿ ॥ ೧ ॥
ಸತ್ಯಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸ್ತುತ್ಯರ್ಥಮಿದಮಾಹ । ಮಹದ್ಯಕ್ಷಂ ಪ್ರಥಮಜಮಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ , ತತ್ಕಥಂ ಪ್ರಥಮಜತ್ವಮಿತ್ಯುಚ್ಯತೇ — ಆಪ ಏವೇದಮಗ್ರ ಆಸುಃ ; ಆಪ ಇತಿ ಕರ್ಮಸಮವಾಯಿನ್ಯಃ ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದ್ಯಾಹುತಯಃ ; ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದ್ಯಾಹುತೇಃ ದ್ರವಾತ್ಮಕತ್ವಾತ್ ಅಪ್ತ್ವಮ್ ; ತಾಶ್ಚ ಆಪಃ ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದಿಕರ್ಮಾಪವರ್ಗೋತ್ತರಕಾಲಂ ಕೇನಚಿದದೃಷ್ಟೇನ ಸೂಕ್ಷ್ಮೇಣ ಆತ್ಮನಾ ಕರ್ಮಸಮವಾಯಿತ್ವಮಪರಿತ್ಯಜಂತ್ಯಃ ಇತರಭೂತಸಹಿತಾ ಏವ ನ ಕೇವಲಾಃ, ಕರ್ಮಸಮವಾಯಿತ್ವಾತ್ತು ಪ್ರಾಧಾನ್ಯಮಪಾಮ್ — ಇತಿ ಸರ್ವಾಣ್ಯೇವ ಭೂತಾನಿ ಪ್ರಾಗುತ್ಪತ್ತೇಃ ಅವ್ಯಾಕೃತಾವಸ್ಥಾನಿ ಕರ್ತೃಸಹಿತಾನಿ ನಿರ್ದಿಶ್ಯಂತೇ ‘ಆಪಃ’ ಇತಿ ; ತಾ ಆಪಃ ಬೀಜಭೂತಾ ಜಗತಃ ಅವ್ಯಾಕೃತಾತ್ಮನಾ ಅವಸ್ಥಿತಾಃ ; ತಾ ಏವ ಇದಂ ಸರ್ವಂ ನಾಮರೂಪವಿಕೃತಂ ಜಗತ್ ಅಗ್ರೇ ಆಸುಃ, ನಾನ್ಯತ್ಕಿಂಚಿದ್ವಿಕಾರಜಾತಮಾಸೀತ್ ; ತಾಃ ಪುನಃ ಆಪಃ ಸತ್ಯಮಸೃಜಂತ ; ತಸ್ಮಾತ್ಸತ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಪ್ರಥಮಜಮ್ ; ತದೇತತ್ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಸ್ಯ ಸೂತ್ರಾತ್ಮನೋ ಜನ್ಮ, ಯದವ್ಯಾಕೃತಸ್ಯ ಜಗತೋ ವ್ಯಾಕರಣಮ್ , ತತ್ ಸತ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಕುತಃ ? ಮಹತ್ತ್ವಾತ್ ; ಕಥಂ ಮಹತ್ತ್ವಮಿತ್ಯಾಹ — ಯಸ್ಮಾತ್ ಸರ್ವಸ್ಯ ಸ್ರಷ್ಟೃ ; ಕಥಮ್ ? ಯತ್ಸತ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮ, ತತ್ ಪ್ರಜಾಪತಿಂ ಪ್ರಜಾನಾಂ ಪತಿಂ ವಿರಾಜಂ ಸೂರ್ಯಾದಿಕರಣಮ್ ಅಸೃಜತೇತ್ಯನುಷಂಗಃ ; ಪ್ರಜಾಪತಿಃ ದೇವಾನ್ , ಸ ವಿರಾಟ್ ಪ್ರಜಾಪತಿಃ ದೇವಾನಸೃಜತ ; ಯಸ್ಮಾತ್ ಸರ್ವಮೇವಂ ಕ್ರಮೇಣ ಸತ್ಯಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಜಾತಮ್ , ತಸ್ಮಾನ್ಮಹತ್ಸತ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮ । ಕಥಂ ಪುನರ್ಯಕ್ಷಮಿತ್ಯುಚ್ಯತೇ — ತೇ ಏವಂ ಸೃಷ್ಟಾ ದೇವಾಃ ಪಿತರಮಪಿ ವಿರಾಜಮತೀತ್ಯ, ತದೇವ ಸತ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಉಪಾಸತೇ ; ಅತ ಏತತ್ ಪ್ರಥಮಜಂ ಮಹತ್ ಯಕ್ಷಮ್ ; ತಸ್ಮಾತ್ ಸರ್ವಾತ್ಮನಾ ಉಪಾಸ್ಯಂ ತತ್ ; ತಸ್ಯಾಪಿ ಸತ್ಯಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ನಾಮ ಸತ್ಯಮಿತಿ ; ತದೇತತ್ ತ್ರ್ಯಕ್ಷರಮ್ ; ಕಾನಿ ತಾನ್ಯಕ್ಷರಾಣೀತ್ಯಾಹ — ಸ ಇತ್ಯೇಕಮಕ್ಷರಮ್ ; ತೀತ್ಯೇಕಮಕ್ಷರಮ್ , ತೀತಿ ಈಕಾರಾನುಬಂಧೋ ನಿರ್ದೇಶಾರ್ಥಃ ; ಯಮಿತ್ಯೇಕಮಕ್ಷರಮ್ ; ತತ್ರ ತೇಷಾಂ ಪ್ರಥಮೋತ್ತಮೇ ಅಕ್ಷರೇ ಸಕಾರಯಕಾರೌ ಸತ್ಯಮ್ , ಮೃತ್ಯುರೂಪಾಭಾವಾತ್ ; ಮಧ್ಯತಃ ಮಧ್ಯೇ ಅನೃತಮ್ ; ಅನೃತಂ ಹಿ ಮೃತ್ಯುಃ ಮೃತ್ಯ್ವನೃತಯೋಃ ತಕಾರಸಾಮಾನ್ಯಾತ್ । ತದೇತತ್ ಅನೃತಂ ತಕಾರಾಕ್ಷರಂ ಮೃತ್ಯುರೂಪಮ್ ಉಭಯತಃ ಸತ್ಯೇನ ಸಕಾರಯಕಾರಲಕ್ಷಣೇನ ಪರಿಗೃಹೀತಂ ವ್ಯಾಪ್ತಮ್ ಅಂತರ್ಭಾವಿತಂ ಸತ್ಯರೂಪಾಭ್ಯಾಮ್ , ಅತಃ ಅಕಿಂಚಿತ್ಕರಂ ತತ್ , ಸತ್ಯಭೂಯಮೇವ ಸತ್ಯಬಾಹುಲ್ಯಮೇವ ಭವತಿ ; ಏವಂ ಸತ್ಯಬಾಹುಲ್ಯಂ ಸರ್ವಸ್ಯ ಮೃತ್ಯೋರನೃತಸ್ಯ ಅಕಿಂಚಿತ್ಕರತ್ವಂ ಚ ಯೋ ವಿದ್ವಾನ್ , ತಮೇವಂ ವಿದ್ವಾಂಸಮ್ ಅನೃತಂ ಕದಾಚಿತ್ ಪ್ರಮಾದೋಕ್ತಂ ನ ಹಿನಸ್ತಿ ॥

ಇದಮಾ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಂ ಗೃಹ್ಯತೇ । ತಸ್ಯಾವಾಂತರಸಂಗತಿಮಾಹ —

ಮಹದಿತಿ ।

ಆಹುತೀನಾಮೇವ ಕರ್ಮಸಮವಾಯಿತ್ವಂ ನ ತ್ವಪಾಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —

ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದೀತಿ ।

ಯದ್ಯಪ್ಯಾಪಃ ಸೋಮಾದ್ಯಾ ಹೂಯಮಾನಾಃ ಕರ್ಮಸಮವಾಯಿನ್ಯಸ್ತಥಾಽಪ್ಯುತ್ತರಕಾಲೇ ಕಥಂ ತಾಸಾಂ ತಥಾತ್ವಂ ಕರ್ಮಣೋಽಸ್ಥಾಯಿತ್ವಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —

ತಾಶ್ಚೇತಿ ।

ಕರ್ಮಸಮವಾಯಿತ್ವಮಪರಿತ್ಯಜಂತ್ಯಸ್ತತ್ಸಂಬಂಧಿತ್ವೇನಾಽಽಪಃ ಪ್ರಥಮಂ ಪ್ರವೃತ್ತಾಸ್ತನ್ನಾಶೋತ್ತರಕಾಲಂ ಸೂಕ್ಷ್ಮೇಣಾದೃಷ್ಟೇನಾಽಽತ್ಮನಾಽತೀಂದ್ರಿಯೇಣಾಽಽತ್ಮನಾ ತಿಷ್ಠಂತೀತಿ ಯೋಜನಾ ।

ಆಪ ಇತಿ ವಿಶೇಷಣಂ ಭೂತಾಂತರವ್ಯಾಸೇಧಾರ್ಥಮಿತಿ ಮತಿಂ ವಾರಯತಿ —

ಇತರೇತಿ ।

ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ತಾಸಾಮೇವ ಶ್ರುತಾವುಪಾದಾನಂ ತದಾಹ —

ಕರ್ಮೇತಿ ।

ಇತಿ ತಾಸಾಮೇವಾತ್ರ ಗ್ರಹಣಮಿತಿ ಶೇಷಃ ।

ವಿವಕ್ಷಿತಪದಾರ್ಥಂ ನಿಗಮಯತಿ —

ಸರ್ವಾಣ್ಯೇವೇತಿ ।

ಪದಾರ್ಥಮುಕ್ತಮನೂದ್ಯ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಮಾಹ —

ತಾ ಇತಿ ।

ಯಾಸ್ತಾ ಯಥೋಕ್ತಾ ಆಪಸ್ತಾ ಏವೇತಿ ಯಚ್ಛಬ್ದಾನುಬಂಧೇನ ಯೋಜನಾ ।

ಸತ್ಯಂ ಜ್ಞಾನಮನಂತಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಶ್ರುತಂ ಭೂತಾಂತರಸಹಿತಾಭ್ಯೋಽದ್ಭ್ಯೋ ಜಾಯತೇ ತತ್ರಾಽಽಹ —

ತದೇತದಿತಿ ।

ತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವಂ ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಂ ವಿಶದಯತಿ —

ತತ್ಸತ್ಯಮಿತಿ ।

ಸತ್ಯಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಮಹತ್ತ್ವಂ ಪ್ರಶ್ನದ್ವಾರಾ ಸಾಧಯತಿ —

ಕಥಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।

ತಸ್ಯ ಸರ್ವಸ್ರಷ್ಟೃತ್ವಂ ಪ್ರಶ್ನದ್ವಾರೇಣ ಸ್ಪಷ್ಟಯತಿ —

ಕಥಮಿತಿ ।

ಮಹತ್ತ್ವಮುಪಸಂಹರತಿ —

ಯಸ್ಮಾದಿತಿ ।

ವಿಶೇಷಣತ್ರಯೇ ಸಿದ್ಧೇ ಫಲಿತಮಾಹ —

ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।

ತಸ್ಯಾಪೀತ್ಯಪಿಶಬ್ದೋ ಹೃದಯಬ್ರಹ್ಮದೃಷ್ಟಾಂತಾರ್ಥಃ ।

ಬುದ್ಧಿಪೂರ್ವಕಮನೃತಂ ವಿದುಷೋಽಪಿ ಬಾಧಕಮಿತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ವಿಶಿನಷ್ಟಿ —

ಪ್ರಮಾದೋಕ್ತಮಿತಿ ॥೧॥