బృహదారణ్యకోపనిషద్భాష్యమ్
పఞ్చమోఽధ్యాయఃదశమం బ్రాహ్మణమ్
ఆనన్దగిరిటీకా (బృహదారణ్యక)
 
యదా వై పురుషోఽస్మాల్లోకాత్ప్రైతి స వాయుమాగచ్ఛతి తస్మై స తత్ర విజిహితే యథా రథచక్రస్య ఖం తేన స ఊర్ధ్వ ఆక్రమతే స ఆదిత్యమాగచ్ఛతి తస్మై స తత్ర విజిహీతే యథా లమ్బరస్య ఖం తేన స ఊర్ధ్వ ఆక్రమతే స చన్ద్రమసమాగచ్ఛతి తస్మై స తత్ర విజిహీతే యథా దున్దుభేః ఖం తేన స ఊర్ధ్వ ఆక్రమతే స లోకమాగచ్ఛత్యశోకమహిమం తస్మిన్వసతి శాశ్వతీః సమాః ॥ ౧ ॥
సర్వేషామస్మిన్ప్రకరణే ఉపాసనానాం గతిరియం ఫలం చోచ్యతే — యదా వై పురుషః విద్వాన్ అస్మాత్ లోకాత్ ప్రైతి శరీరం పరిత్యజతి, సః తదా వాయుమ్ ఆగచ్ఛతి, అన్తరిక్షే తిర్యగ్భూతో వాయుః స్తిమితః అభేద్యస్తిష్ఠతి ; స వాయుః తత్ర స్వాత్మని తస్మై సమ్ప్రాప్తాయ విజిహీతే స్వాత్మావయవాన్ విగమయతి ఛిద్రీకరోత్యాత్మానమిత్యర్థః । కిమ్పరిమాణం ఛిద్రమిత్యుచ్యతే — యథా రథచక్రస్య ఖం ఛిద్రం ప్రసిద్ధపరిమాణమ్ ; తేన ఛిద్రేణ స విద్వాన్ ఊర్ధ్వః ఆక్రమతే ఊర్ధ్వః సన్ గచ్ఛతి । స ఆదిత్యమాగచ్ఛతి ; ఆదిత్యః బ్రహ్మలోకం జిగమిషోర్మార్గనిరోధం కృత్వా స్థితః ; సోఽపి ఎవంవిదే ఉపాసకాయ ద్వారం ప్రయచ్ఛతి ; తస్మై స తత్ర విజిహీతే ; యథా లమ్బరస్య ఖం వాదిత్రవిశేషస్య ఛిద్రపరిమాణమ్ ; తేన స ఊర్ధ్వ ఆక్రమతే । స చన్ద్రమసమ్ ఆగచ్ఛతి ; సోఽపి తస్మై తత్ర విజిహీతే ; యథా దున్దుభేః ఖం ప్రసిద్ధమ్ ; తేన స ఊర్ధ్వ ఆక్రమతే । స లోకం ప్రజాపతిలోకమ్ ఆగచ్ఛతి ; కింవిశిష్టమ్ ? అశోకం మానసేన దుఃఖేన వివర్జితమిత్యేతత్ ; అహిమం హిమవర్జితం శారీరదుఃఖవర్జితమిత్యర్థః ; తం ప్రాప్య తస్మిన్ వసతి శాశ్వతీః నిత్యాః సమాః సంవత్సరానిత్యర్థః ; బ్రహ్మణో బహూన్కల్పాన్ వసతీత్యేతత్ ॥

బ్రాహ్మణాన్తరస్య తాత్పర్యమాహ —

సర్వేషామితి ।

ఫలం చాశ్రుతఫలానామితి శేషః ।

కిమితి విద్వాన్వాయుమాగచ్ఛతి తముపేక్ష్యైవ బ్రహ్మలోకం కుతో న గచ్ఛతీత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —

అన్తరిక్ష ఇతి ।

ఆదిత్యం ప్రత్యాగమనే హేతుమాహ —

ఆదిత్య ఇతి ।

ఉక్తేఽర్థే వాక్యం పాతయతి —

తస్మా ఇతి ।

బహూన్కల్పానిత్యవాన్తరకల్పోక్తిః ॥౧॥