ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕೋಪನಿಷದ್ಭಾಷ್ಯಮ್
ಪಂಚಮೋಽಧ್ಯಾಯಃದ್ವಾದಶಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಮ್
ಆನಂದಗಿರಿಟೀಕಾ (ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕ)
 
ಅನ್ನಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯೇಕ ಆಹುಸ್ತನ್ನ ತಥಾ ಪೂಯತಿ ವಾ ಅನ್ನಮೃತೇ ಪ್ರಾಣಾತ್ಪ್ರಾಣೋ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯೇಕ ಆಹುಸ್ತನ್ನ ತಥಾ ಶುಷ್ಯತಿ ವೈ ಪ್ರಾಣ ಋತೇಽನ್ನಾದೇತೇ ಹ ತ್ವೇವ ದೇವತೇ ಏಕಧಾಭೂಯಂ ಭೂತ್ವಾ ಪರಮತಾಂ ಗಚ್ಛತಸ್ತದ್ಧ ಸ್ಮಾಹ ಪ್ರಾತೃದಃ ಪಿತರಂ ಕಿಂಸ್ವಿದೇವೈವಂ ವಿದುಷೇ ಸಾಧು ಕುರ್ಯಾಂ ಕಿಮೇವಾಸ್ಮಾ ಅಸಾಧು ಕುರ್ಯಾಮಿತಿ ಸ ಹ ಸ್ಮಾಹ ಪಾಣಿನಾ ಮಾ ಪ್ರಾತೃದ ಕಸ್ತ್ವೇನಯೋರೇಕಧಾಭೂಯಂ ಭೂತ್ವಾ ಪರಮತಾಂ ಗಚ್ಛತೀತಿ ತಸ್ಮಾ ಉ ಹೈತದುವಾಚ ವೀತ್ಯನ್ನಂ ವೈ ವ್ಯನ್ನೇ ಹೀಮಾನಿ ಸರ್ವಾಣಿ ಭೂತಾನಿ ವಿಷ್ಟಾನಿ ರಮಿತಿ ಪ್ರಾಣೋ ವೈ ರಂ ಪ್ರಾಣೇ ಹೀಮಾನಿ ಸರ್ವಾಣಿ ಭೂತಾನಿ ರಮಂತೇ ಸರ್ವಾಣಿ ಹ ವಾ ಅಸ್ಮಿನ್ಭೂತಾನಿ ವಿಶಂತಿ ಸರ್ವಾಣಿ ಭೂತಾನಿ ರಮಂತೇ ಯ ಏವಂ ವೇದ ॥ ೧ ॥
ಅನ್ನಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ, ತಥಾ ಏತತ್ ಉಪಾಸನಾಂತರಂ ವಿಧಿತ್ಸನ್ನಾಹ — ಅನ್ನಂ ಬ್ರಹ್ಮ, ಅನ್ನಮ್ ಅದ್ಯತೇ ಯತ್ ತತ್ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯೇಕ ಆಚಾರ್ಯಾ ಆಹುಃ ; ತತ್ ನ ತಥಾ ಗ್ರಹೀತವ್ಯಮ್ ಅನ್ನಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ । ಅನ್ಯೇ ಚಾಹುಃ — ಪ್ರಾಣೋ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ; ತಚ್ಚ ತಥಾ ನ ಗ್ರಹೀತವ್ಯಮ್ । ಕಿಮರ್ಥಂ ಪುನಃ ಅನ್ನಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ನ ಗ್ರಾಹ್ಯಮ್ ? ಯಸ್ಮಾತ್ ಪೂಯತಿ ಕ್ಲಿದ್ಯತೇ ಪೂತಿಭಾವಮಾಪದ್ಯತೇ ಋತೇ ಪ್ರಾಣಾತ್ , ತತ್ಕಥಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ ; ಬ್ರಹ್ಮ ಹಿ ನಾಮ ತತ್ , ಯದವಿನಾಶಿ । ಅಸ್ತು ತರ್ಹಿ ಪ್ರಾಣೋ ಬ್ರಹ್ಮ ; ನೈವಮ್ ; ಯಸ್ಮಾತ್ ಶುಷ್ಯತಿ ವೈ ಪ್ರಾಣಃ ಶೋಷಮುಪೈತಿ ಋತೇ ಅನ್ನಾತ್ ; ಅತ್ತಾ ಹಿ ಪ್ರಾಣಃ ; ಅತಃ ಅನ್ನೇನ ಆದ್ಯೇನ ವಿನಾ ನ ಶಕ್ನೋತಿ ಆತ್ಮಾನಂ ಧಾರಯಿತುಮ್ ; ತಸ್ಮಾತ್ ಶುಷ್ಯತಿ ವೈ ಪ್ರಾಣಃ ಋತೇಽನ್ನಾತ್ ; ಅತಃ ಏಕೈಕಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮತಾ ನೋಪಪದ್ಯತೇ ಯಸ್ಮಾತ್ , ತಸ್ಮಾತ್ ಏತೇ ಹ ತು ಏವ ಅನ್ನಪ್ರಾಣದೇವತೇ ಏಕಧಾಭೂಯಮ್ ಏಕಧಾಭಾವಂ ಭೂತ್ವಾ ಗತ್ವಾ ಪರಮತಾಂ ಪರಮತ್ವಂ ಗಚ್ಛತಃ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವಂ ಪ್ರಾಪ್ನುತಃ । ತದೇತತ್ ಏವಮಧ್ಯವಸ್ಯ ಹ ಸ್ಮ ಆಹ — ಸ್ಮ ಪ್ರಾತೃದೋ ನಾಮ ಪಿತರಮಾತ್ಮನಃ ; ಕಿಂಸ್ವಿತ್ ಸ್ವಿದಿತಿ ವಿತರ್ಕೇ ; ಯಥಾ ಮಯಾ ಬ್ರಹ್ಮ ಪರಿಕಲ್ಪಿತಮ್ , ಏವಂ ವಿದುಷೇ ಕಿಂಸ್ವಿತ್ ಸಾಧು ಕುರ್ಯಾಮ್ , ಸಾಧು ಶೋಭನಂ ಪೂಜಾಮ್ , ಕಾಂ ತು ಅಸ್ಮೈ ಪೂಜಾಂ ಕುರ್ಯಾಮಿತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ ; ಕಿಮೇವ ಅಸ್ಮೈ ವಿದುಷೇ ಅಸಾಧು ಕುರ್ಯಾಮ್ , ಕೃತಕೃತ್ಯೋಽಸೌ ಇತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ । ಅನ್ನಪ್ರಾಣೌ ಸಹಭೂತೌ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ವಿದ್ವಾನ್ ನಾಸೌ ಅಸಾಧುಕರಣೇನ ಖಂಡಿತೋ ಭವತಿ, ನಾಪಿ ಸಾಧುಕರಣೇನ ಮಹೀಕೃತಃ । ತಮ್ ಏವಂವಾದಿನಂ ಸ ಪಿತಾ ಹ ಸ್ಮ ಆಹ ಪಾಣಿನಾ ಹಸ್ತೇನ ನಿವಾರಯನ್ , ಮಾ ಪ್ರಾತೃದ ಮೈವಂ ವೋಚಃ । ಕಸ್ತು ಏನಯೋಃ ಅನ್ನಪ್ರಾಣಯೋಃ ಏಕಧಾಭೂಯಂ ಭೂತ್ವಾ ಪರಮತಾಂ ಕಸ್ತು ಗಚ್ಛತಿ ? ನ ಕಶ್ಚಿದಪಿ ವಿದ್ವಾನ್ ಅನೇನ ಬ್ರಹ್ಮದರ್ಶನೇನ ಪರಮತಾಂ ಗಚ್ಛತಿ ; ತಸ್ಮಾತ್ ನೈವಂ ವಕ್ತುಮರ್ಹಸಿ ಕೃತಕೃತ್ಯೋಽಸಾವಿತಿ ; ಯದ್ಯೇವಮ್ , ಬ್ರವೀತು ಭವಾನ್ ಕಥಂ ಪರಮತಾಂ ಗಚ್ಛತೀತಿ । ತಸ್ಮೈ ಉ ಹ ಏತತ್ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಂ ವಚ ಉವಾಚ । ಕಿಂ ತತ್ ? ವೀತಿ ; ಕಿಂ ತತ್ ವಿ ಇತ್ಯುಚ್ಯತೇ — ಅನ್ನಂ ವೈ ವಿ ; ಅನ್ನೇ ಹಿ ಯಸ್ಮಾತ್ ಇಮಾನಿ ಸರ್ವಾಣಿ ಭೂತಾನಿ ವಿಷ್ಟಾನಿ ಆಶ್ರಿತಾನಿ, ಅತಃ ಅನ್ನಂ ವಿ ಇತ್ಯುಚ್ಯತೇ । ಕಿಂಚ ರಮ್ ಇತಿ ; ರಮಿತಿ ಚ ಉಕ್ತವಾನ್ಪಿತಾ ; ಕಿಂ ಪುನಸ್ತತ್ ರಮ್ ? ಪ್ರಾಣೋ ವೈ ರಮ್ ; ಕುತ ಇತ್ಯಾಹ ; ಪ್ರಾಣೇ ಹಿ ಯಸ್ಮಾತ್ ಬಲಾಶ್ರಯೇ ಸತಿ ಸರ್ವಾಣಿ ಭೂತಾನಿ ರಮಂತೇ, ಅತೋ ರಂ ಪ್ರಾಣಃ । ಸರ್ವಭೂತಾಶ್ರಯಗುಣಮನ್ನಮ್ , ಸರ್ವಭೂತರತಿಗುಣಶ್ಚ ಪ್ರಾಣಃ । ನ ಹಿ ಕಶ್ಚಿದನಾಯತನಃ ನಿರಾಶ್ರಯಃ ರಮತೇ ; ನಾಪಿ ಸತ್ಯಪ್ಯಾಯತನೇ ಅಪ್ರಾಣೋ ದುರ್ಬಲೋ ರಮತೇ ; ಯದಾ ತು ಆಯತನವಾನ್ಪ್ರಾಣೀ ಬಲವಾಂಶ್ಚ ತದಾ ಕೃತಾರ್ಥಮಾತ್ಮಾನಂ ಮನ್ಯಮಾನೋ ರಮತೇ ಲೋಕಃ ; ‘ಯುವಾ ಸ್ಯಾತ್ಸಾಧುಯುವಾಧ್ಯಾಯಕಃ’ (ತೈ. ಉ. ೨ । ೮ । ೩) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತೇಃ । ಇದಾನೀಮ್ ಏವಂವಿದಃ ಫಲಮಾಹ — ಸರ್ವಾಣಿ ಹ ವೈ ಅಸ್ಮಿನ್ ಭೂತಾನಿ ವಿಶಂತಿ ಅನ್ನಗುಣಜ್ಞಾನಾತ್ , ಸರ್ವಾಣಿ ಭೂತಾನಿ ರಮಂತೇ ಪ್ರಾಣಗುಣಜ್ಞಾನಾತ್ , ಯ ಏವಂ ವೇದ ॥

ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾಂತರಂ ಗೃಹೀತ್ವಾ ತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ —

ಅನ್ನಮಿತಿ ।

ಯಥಾ ಪೂರ್ವಸ್ಮಿನ್ಬ್ರಾಹ್ಮಣೇ ಫಲವದಬ್ರಹ್ಮೋಪಾಸನಮುಕ್ತಂ ತದ್ವದಿತ್ಯಾಹ —

ತಥೇತಿ ।

ಏತದಿತಿ ಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯೋಕ್ತಿಃ ।

ಉಪಾಸ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮ ನಿರ್ಧಾರಯಿತುಂ ವಿಚಾರಯತಿ —

ಅನ್ನಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಅನ್ನಸ್ಯ ವಿನಾಶಿತ್ವೇಽಪಿ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವಂ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾದತ ಆಹ —

ಬ್ರಹ್ಮ ಹೀತಿ ।

ಕಥಮನ್ನಂ ವಿನಾ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಶೋಷಪ್ರಾಪ್ತಿಸ್ತತ್ರಾಽಽಹ —

ಅತ್ತಾ ಹೀತಿ ।

ಪ್ರತ್ಯೇಕಂ ನಾಶಿತ್ವಮತಃಶಬ್ದಾರ್ಥಃ ।

ಕಿಂಸ್ವಿದಿತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಸ್ಯಾರ್ಥಂ ವಿವೃಣೋತಿ —

ಅನ್ನಪ್ರಾಣಾವಿತಿ ।

ಕಸ್ತ್ವಿತಿ ಪ್ರತೀಕಮಾದಾಯ ವ್ಯಾಕರೋತಿ —

ಏನಯೋರಿತಿ ।

ಯದ್ಯೇವಮುಕ್ತರೀತ್ಯಾ ಪರಮತ್ವಂ ಯದಿ ನಾಸ್ತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಉಕ್ತಮಸಂಕೀರ್ಣಂ ಗುಣದ್ವಯಂ ಸಂಕ್ಷಿಪ್ಯಾಽಽಹ —

ಸರ್ವಭೂತೇತಿ ।

ಅನ್ನಗುಣಂ ವಿನಾ ಪ್ರಾಣಗುಣಾದೇತದ್ವ್ಯಾನಂ ಸಿದ್ಧ್ಯತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —

ನ ಹೀತಿ ।

ಪ್ರಾಣಗುಣಸ್ಯಾಪ್ಯನ್ನಗುಣತ್ವಸಂಭವಾದಲಂ ಪ್ರಾಣೇನೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —

ನಾಪೀತಿ ।

ಗುಣದ್ವಯಸ್ಯ ಪರಸ್ಪರಾಪೇಕ್ಷಾಮನುಭವಾನುಸಾರೇಣ ಸ್ಫೋರಯತಿ —

ಯದಾ ತ್ವಿತಿ ।

ಆಯತನವತೋ ಬಲವತಶ್ಚ ಕೃತಾರ್ಥತೇತ್ಯತ್ರ ತೈತ್ತಿರೀಯಶ್ರುತಿಂ ಸಂವಾದಯತಿ —

ಯುವಾ ಸ್ಯಾದಿತಿ ।

ಆಶಿಷ್ಠೋ ದೃಢಿಷ್ಠೋ ಬಲಿಷ್ಠಸ್ತಸ್ಯೇಯಂ ಪೃಥಿವೀ ಸರ್ವಾ ವಿತ್ತಸ್ಯ ಪೂರ್ಣಾ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯೇತದಾದಿಶಬ್ದೇನ ಗೃಹ್ಯತೇ ॥೧॥