ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕೋಪನಿಷದ್ಭಾಷ್ಯಮ್
ಪಂಚಮೋಽಧ್ಯಾಯಃಚತುರ್ದಶಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಮ್
ಆನಂದಗಿರಿಟೀಕಾ (ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕ)
 
ಪ್ರಾಣೋಽಪಾನೋ ವ್ಯಾನ ಇತ್ಯಷ್ಟಾವಕ್ಷರಾಣ್ಯಷ್ಟಾಕ್ಷರಂ ಹ ವಾ ಏಕಂ ಗಾಯತ್ರ್ಯೈ ಪದಮೇತದು ಹೈವಾಸ್ಯಾ ಏತತ್ಸ ಯಾವದಿದಂ ಪ್ರಾಣಿ ತಾವದ್ಧ ಜಯತಿ ಯೋಽಸ್ಯಾ ಏತದೇವಂ ಪದಂ ವೇದಾಥಾಸ್ಯಾ ಏತದೇವ ತುರೀಯಂ ದರ್ಶತಂ ಪದಂ ಪರೋರಜಾ ಯ ಏಷತಪತಿ ಯದ್ವೈ ಚತುರ್ಥಂ ತತ್ತುರೀಯಂ ದರ್ಶತಂ ಪದಮಿತಿ ದದೃಶ ಇವ ಹ್ಯೇಷ ಪರೋರಜಾ ಇತಿ ಸರ್ವಮು ಹ್ಯೇವೈಷ ರಜ ಉಪರ್ಯುಪರಿ ತಪತ್ಯೇವಂ ಹೈವ ಶ್ರಿಯಾ ಯಶಸಾ ತಪತಿ ಯೋಽಸ್ಯಾ ಏತದೇವಂ ಪದಂ ವೇದ ॥ ೩ ॥
ತಥಾ ಪ್ರಾಣಃ ಅಪಾನಃ ವ್ಯಾನಃ ಏತಾನ್ಯಪಿ ಪ್ರಾಣಾದ್ಯಭಿಧಾನಾಕ್ಷರಾಣಿ ಅಷ್ಟೌ ; ತಚ್ಚ ಗಾಯತ್ರ್ಯಾಸ್ತೃತೀಯಂ ಪದಮ್ ; ಯಾವದಿದಂ ಪ್ರಾಣಿಜಾತಮ್ , ತಾವತ್ ಹ ಜಯತಿ, ಯೋಽಸ್ಯಾ ಏತದೇವಂ ಗಾಯತ್ರ್ಯಾಸ್ತೃತೀಯಂ ಪದಂ ವೇದ । ಅಥ ಅನಂತರಂ ಗಾಯತ್ರ್ಯಾಸ್ತ್ರಿಪದಾಯಾಃ ಶಬ್ದಾತ್ಮಿಕಾಯಾಸ್ತುರೀಯಂ ಪದಮುಚ್ಯತೇ ಅಭಿಧೇಯಭೂತಮ್ , ಅಸ್ಯಾಃ ಪ್ರಕೃತಾಯಾ ಗಾಯತ್ರ್ಯಾಃ ಏತದೇವ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಂ ತುರೀಯಂ ದರ್ಶತಂ ಪದಂ ಪರೋರಜಾ ಯ ಏಷ ತಪತಿ ; ತುರೀಯಮಿತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಪದಾರ್ಥಂ ಸ್ವಯಮೇವ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ ಶ್ರುತಿಃ — ಯದ್ವೈ ಚತುರ್ಥಂ ಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ಲೋಕೇ, ತದಿಹ ತುರೀಯಶಬ್ದೇನಾಭಿಧೀಯತೇ ; ದರ್ಶತಂ ಪದಮಿತ್ಯಸ್ಯ ಕೋಽರ್ಥ ಇತ್ಯುಚ್ಯತೇ — ದದೃಶೇ ಇವ ದೃಶ್ಯತೇ ಇವ ಹಿ ಏಷಃ ಮಂಡಲಾಂತರ್ಗತಃ ಪುರುಷಃ ; ಅತೋ ದರ್ಶತಂ ಪದಮುಚ್ಯತೇ ; ಪರೋರಜಾ ಇತ್ಯಸ್ಯ ಪದಸ್ಯ ಕೋಽರ್ಥ ಇತ್ಯುಚ್ಯತೇ — ಸರ್ವಂ ಸಮಸ್ತಮ್ ಉ ಹಿ ಏವ ಏಷಃ ಮಂಡಲಸ್ಥಃ ಪುರುಷಃ ರಜಃ ರಜೋಜಾತಂ ಸಮಸ್ತಂ ಲೋಕಮಿತ್ಯರ್ಥಃ, ಉಪರ್ಯುಪರಿ ಆಧಿಪತ್ಯಭಾವೇನ ಸರ್ವಂ ಲೋಕಂ ರಜೋಜಾತಂ ತಪತಿ ; ಉಪರ್ಯುಪರೀತಿ ವೀಪ್ಸಾ ಸರ್ವಲೋಕಾಧಿಪತ್ಯಖ್ಯಾಪನಾರ್ಥಾ ; ನನು ಸರ್ವಶಬ್ದೇನೈವ ಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ ವೀಪ್ಸಾ ಅನರ್ಥಿಕಾ — ನೈಷ ದೋಷಃ ; ಯೇಷಾಮ್ ಉಪರಿಷ್ಟಾತ್ ಸವಿತಾ ದೃಶ್ಯತೇ ತದ್ವಿಷಯ ಏವ ಸರ್ವಶಬ್ದಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕಾನಿವೃತ್ತ್ಯರ್ಥಾ ವೀಪ್ಸಾ, ‘ಯೇ ಚಾಮುಷ್ಮಾತ್ಪರಾಂಚೋ ಲೋಕಾಸ್ತೇಷಾಂ ಚೇಷ್ಟೇ ದೇವಕಾಮಾನಾಂ ಚ’ (ಛಾ. ಉ. ೧ । ೬ । ೮) ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಾತ್ ; ತಸ್ಮಾತ್ ಸರ್ವಾವರೋಧಾರ್ಥಾ ವೀಪ್ಸಾ ; ಯಥಾ ಅಸೌ ಸವಿತಾ ಸರ್ವಾಧಿಪತ್ಯಲಕ್ಷಣಯಾ ಶ್ರಿಯಾ ಯಶಸಾ ಚ ಖ್ಯಾತ್ಯಾ ತಪತಿ, ಏವಂ ಹೈವ ಶ್ರಿಯಾ ಯಶಸಾ ಚ ತಪತಿ, ಯೋಽಸ್ಯಾ ಏತದೇವಂ ತುರೀಯಂ ದರ್ಶತಂ ಪದಂ ವೇದ ॥

ಪ್ರಥಮದ್ವಿತೀಯಪಾದಯೋಸ್ತ್ರೈಲೋಕ್ಯವಿದ್ಯದೃಷ್ಟಿವತ್ತೃತೀಯೇ ಪಾದೇ ಪ್ರಾಣಾದಿದೃಷ್ಟಿಃ ಕರ್ತವ್ಯೇತ್ಯಾಹ —

ತಥೇತಿ ।

ನನು ತ್ರಿಪದಾ ಗಾಯತ್ರೀ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಾ ಚೇತ್ಕಿಮುತ್ತರಗ್ರಂಥೇನೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —

ಅಥೇತಿ ।

ಶಬ್ದಾತ್ಮಕಗಾಯತ್ರೀಪ್ರಕರಣವಿಚ್ಛೇದಾರ್ಥೋಽಥಶಬ್ದಃ ।

ಯದ್ವೈ ಚತುರ್ಥಮಿತ್ಯಾದಿಗ್ರಂಥಸ್ಯ ಪೂರ್ವೇಣ ಪೌನರುಕ್ತ್ಯಮಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —

ತುರೀಯಮಿತಿ ।

ಇಹೇತಿ ಪ್ರಕೃತವಾಕ್ಯೋಕ್ತಿಃ ।

ಯೋಗಿಭಿರ್ದೃಶ್ಯತ ಇವೇತಿ ಲಕ್ಷ್ಯತೇ ನ ತು ಮುಖ್ಯಮೀಶ್ವರಸ್ಯ ದೃಶ್ಯತ್ವಮತೀಂದ್ರಿಯತ್ವಾದಿತ್ಯಾಹ —

ದೃಶ್ಯತ ಇವೇತಿ ।

’ಲೋಕಾ ರಜಾಂಸ್ಯುಚ್ಯಂತೇ’ ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಮಾಶ್ರಿತ್ಯಾಽಽಹ —

ಸಮಸ್ತಮಿತಿ ।

ಆಧಿಪತ್ಯಭಾವೇನೇತಿ ಕಥಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —

ಉಪರ್ಯುಪರೀತಿ ।

ವೀಪ್ಸಾಮಾಕ್ಷಿಪತಿ —

ನನ್ವಿತಿ ।

ಸರ್ವಂ ರಜಸ್ತಪತೀತ್ಯೇತಾವತೈವ ಸರ್ವಾಧಿಪತ್ಯಸ್ಯ ಸಿದ್ಧತ್ವಾದ್ಧ್ಯರ್ಥಾ ವೀಪ್ಸೇತಿ ಚೋದ್ಯಂ ದೂಷಯತಿ —

ನೈಷ ದೋಷ ಇತಿ ।

ಯೇಷಾಂ ಲೋಕಾನಾಮಿತಿ ಯಾವತ್ ।

ಮಂಡಲಪುರುಷಸ್ಯ ನಿರಂಕುಶಮಾಧಿಪತ್ಯಮಿತ್ಯತ್ರ ಚ್ಛಂದೋಗ್ಯಶ್ರುತಿಮನುಕೂಲಯತಿ —

ಯೇ ಚೇತಿ ।

ವೀಪ್ಸಾರ್ಥವತ್ತ್ವಮುಪಸಂಹರತಿ —

ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।

ಚತುರ್ಥಪಾದಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಫಲವತ್ತ್ವಂ ಕಥಯತಿ —

ಯಥೇತಿ ॥೩॥