బృహదారణ్యకోపనిషద్భాష్యమ్
పఞ్చమోఽధ్యాయఃచతుర్దశం బ్రాహ్మణమ్
ఆనన్దగిరిటీకా (బృహదారణ్యక)
 
స య ఇమాంస్త్రీంల్లోకాన్పూర్ణాన్ప్రతిగృహ్ణీయాత్సోఽస్యా ఎతత్ప్రథమం పదమాప్నుయాదథ యావతీయం త్రయీ విద్యా యస్తావత్ప్రతిగృహ్ణీయాత్సోఽస్యా ఎతద్ద్వితీయం పదమాప్నుయాదథ యావదిదం ప్రాణి యస్తావత్ప్రతిగృహ్ణీయాత్సోఽస్యా ఎతత్తృతీయం పదమాప్నుయాదథాస్యా ఎతదేవ తురీయం దర్శతం పదం పరోరజా య ఎష తపతి నైవ కేనచనాప్యం కుత ఉ ఎతావత్ప్రతిగృహ్ణీయాత్ ॥ ౬ ॥
స య ఇమాంస్త్రీన్ — స యః గాయత్రీవిత్ ఇమాన్ భూరాదీన్ త్రీన్ గోశ్వాదిధనపూర్ణాన్ లోకాన్ ప్రతిగృహ్ణీయాత్ , స ప్రతిగ్రహః, అస్యా గాయత్ర్యా ఎతత్ప్రథమం పదం యద్వ్యాఖ్యాతమ్ ఆప్నుయాత్ ప్రథమపదవిజ్ఞానఫలమ్ , తేన భుక్తం స్యాత్ , న త్వధికదోషోత్పాదకః స ప్రతిగ్రహః । అథ పునః యావతీ ఇయం త్రయీ విద్యా, యస్తావత్ ప్రతిగృహ్ణీయాత్ , సోఽస్యా ఎతద్ద్వితీయం పదమాప్నుయాత్ , ద్వితీయపద విజ్ఞానఫలం తేన భుక్తం స్యాత్ । తథా యావదిదం ప్రాణి, యస్తావత్ప్రతిగృహ్ణీయాత్ , సోఽస్యా ఎతత్తృతీయం పదమాప్నుయాత్ , తేన తృతీయపదవిజ్ఞానఫలం భుక్తం స్యాత్ । కల్పయిత్వేదముచ్యతే ; పాదత్రయసమమపి యది కశ్చిత్ప్రతిగృహ్ణీయాత్ , తత్పాదత్రయవిజ్ఞానఫలస్యైవ క్షయకారణమ్ , న త్వన్యస్య దోషస్య కర్తృత్వే క్షమమ్ ; న చైవం దాతా ప్రతిగ్రహీతా వా ; గాయత్రీవిజ్ఞానస్తుతయే కల్ప్యతే ; దాతా ప్రతిగ్రహీతా చ యద్యప్యేవం సమ్భావ్యతే, నాసౌ ప్రతిగ్రహః అపరాధక్షమః ; కస్మాత్ ? యతః అభ్యధికమపి పురుషార్థవిజ్ఞానమ్ అవశిష్టమేవ చతుర్థపాదవిషయం గాయత్ర్యాః ; తద్దర్శయతి — అథ అస్యాః ఎతదేవ తురీయం దర్శతం పదం పరోరజా య ఎష తపతి ; యద్యైతత్ నైవ కేనచన కేనచిదపి ప్రతిగ్రహేణ ఆప్యం నైవ ప్రాప్యమిత్యర్థః, యథా పూర్వోక్తాని త్రీణి పదాని ; ఎతాన్యపి నైవ ఆప్యాని కేనచిత్ ; కల్పయిత్వా ఎవముక్తమ్ ; పరమార్థతః కుత ఉ ఎతావత్ ప్రతిగృహ్ణీయాత్ త్రైలోక్యాదిసమమ్ । తస్మాత్ గాయత్రీ ఎవంప్రకారా ఉపాస్యేత్యర్థః ॥

గాయత్రీవిదః ప్రతిగృహ్ణతో దోషాభావం సామాన్యేనోక్త్వా విశేషస్తదభావమాహ —

స య ఇతి ।

యథా త్రైలోక్యావచ్ఛిన్నస్య త్రైవిద్యావచ్ఛిన్నస్య చార్థస్య ప్రతిగ్రహేణ పాదద్వయవిజ్ఞానఫలమేవ భుక్తం నాధికం దూషణం తథేతి యావత్ ।

ప్రతిగ్రహీతా దాతా వా నైవంవిధః సంభావ్యతే కిన్తు స్తుత్యర్థం శ్రుత్యైతత్కల్పితమిత్యాహ —

కల్పయిత్వేతి ।

ఉక్తమేవ సంగృహ్ణాతి —

పాదత్రయేతి ।

కల్పయిత్వేదముచ్యత ఇతి కిమితి కల్ప్యతే ముఖ్యమేవైతత్కిం న స్యాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —

న చేతి ।

కల్పనాఽపి తర్హి కిమర్థేత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —

గాయత్రీతి ।

అఙ్గీకృత్యోత్తరవాక్యముత్థాపయతి —

దాతేతి ।

తదేవాఽఽకాఙ్క్షాపూర్వకమాహ —

కస్మాదితి ।

వాగాత్మకపదత్రయవిజ్ఞానఫలభోగోక్త్యానన్తర్యమథశబ్దార్థః । నైవ ప్రాప్యం ప్రతిగ్రహేణ కేనచిదపి నైవ ముక్తం స్యాదిత్యర్థః ।

తత్రైవ వైధర్మ్యదృష్టాన్తమాహ —

యథేతి ।

తాని ప్రతిగ్రహేణ యథాఽఽప్యాని న తథైతదాప్యమిత్యర్థః ।

కుత ఇత్యాదివాక్యస్య తాత్పర్యమాహ —

ఎతాన్యపీతి ।

గాయత్రీవిదః స్తుతిరుక్తా తత్ఫలమాహ —

తస్మాదితి ।

ఎవమ్ప్రకారా పాదచతుష్టయరూపా సర్వాత్మికేత్యర్థః ॥౬॥