ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕೋಪನಿಷದ್ಭಾಷ್ಯಮ್
ಪಂಚಮೋಽಧ್ಯಾಯಃಪಂಚದಶಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಮ್
ಆನಂದಗಿರಿಟೀಕಾ (ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕ)
 
ಹಿರಣ್ಮಯೇನ ಪಾತ್ರೇಣ ಸತ್ಯಸ್ಯಾಪಿಹಿತಂ ಮುಖಮ್ । ತತ್ತ್ವಂ ಪೂಷನ್ನಪಾವೃಣು ಸತ್ಯಧರ್ಮಾಯ ದೃಷ್ಟಯೇ । ಪೂಷನ್ನೇಕರ್ಷೇ ಯಮ ಸೂರ್ಯ ಪ್ರಾಜಾಪತ್ಯ ವ್ಯೂಹ ರಶ್ಮೀನ್ । ಸಮೂಹ ತೇಜೋ ಯತ್ತೇ ರೂಪಂ ಕಲ್ಯಾಣತಮಂ ತತ್ತೇ ಪಶ್ಯಾಮಿ । ಯೋಽಸಾವಸೌ ಪುರುಷಃ ಸೋಽಹಮಸ್ಮಿ । ವಾಯುರನಿಲಮಮೃತಮಥೇದಂ ಭಸ್ಮಾಂತಂ ಶರೀರಮ್ । ಓಂ ಕ್ರತೋ ಸ್ಮರ ಕೃತಂ ಸ್ಮರ ಕ್ರತೋ ಸ್ಮರ ಕೃತಂ ಸ್ಮರ । ಅಗ್ನೇ ನಯ ಸುಪಥಾ ರಾಯೇ ಅಸ್ಮಾನ್ವಿಶ್ವಾನಿ ದೇವ ವಯುನಾನಿ ವಿದ್ವಾನ್ । ಯುಯೋಧ್ಯಸ್ಮಜ್ಜುಹುರಾಣಮೇನೋ ಭೂಯಿಷ್ಠಾಂ ತೇ ನಮಉಕ್ತಿಂ ವಿಧೇಮ ॥ ೧ ॥
ಯೋ ಜ್ಞಾನಕರ್ಮಸಮುಚ್ಚಯಕಾರೀ ಸಃ ಅಂತಕಾಲೇ ಆದಿತ್ಯಂ ಪ್ರಾರ್ಥಯತಿ ; ಅಸ್ತಿ ಚ ಪ್ರಸಂಗಃ ; ಗಾಯತ್ರ್ಯಾಸ್ತುರೀಯಃ ಪಾದೋ ಹಿ ಸಃ ; ತದುಪಸ್ಥಾನಂ ಪ್ರಕೃತಮ್ ; ಅತಃ ಸ ಏವ ಪ್ರಾರ್ಥ್ಯತೇ । ಹಿರಣ್ಮಯೇನ ಜ್ಯೋತಿರ್ಮಯೇನ ಪಾತ್ರೇಣ, ಯಥಾ ಪಾತ್ರೇಣ ಇಷ್ಟಂ ವಸ್ತು ಅಪಿಧೀಯತೇ, ಏವಮಿದಂ ಸತ್ಯಾಖ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಜ್ಯೋತಿರ್ಮಯೇನ ಮಂಡಲೇನಾಪಿಹಿತಮಿವ ಅಸಮಾಹಿತಚೇತಸಾಮದೃಶ್ಯತ್ವಾತ್ ; ತದುಚ್ಯತೇ — ಸತ್ಯಸ್ಯಾಪಿಹಿತಂ ಮುಖಂ ಮುಖ್ಯಂ ಸ್ವರೂಪಮ್ ; ತತ್ ಅಪಿಧಾನಂ ಪಾತ್ರಮಪಿಧಾನಮಿವ ದರ್ಶನಪ್ರತಿಬಂಧಕಾರಣಮ್ , ತತ್ ತ್ವಮ್ , ಹೇ ಪೂಷನ್ , ಜಗತಃ ಪೋಷಣಾತ್ಪೂಷಾ ಸವಿತಾ, ಅಪಾವೃಣು ಅಪಾವೃತಂ ಕುರು ದರ್ಶನಪ್ರತಿಬಂಧಕಾರಣಮಪನಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ; ಸತ್ಯಧರ್ಮಾಯ ಸತ್ಯಂ ಧರ್ಮೋಽಸ್ಯ ಮಮ ಸೋಽಹಂ ಸತ್ಯಧರ್ಮಾ, ತಸ್ಮೈ ತ್ವದಾತ್ಮಭೂತಾಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ; ದೃಷ್ಟಯೇ ದರ್ಶನಾಯ ; ಪೂಷನ್ನಿತ್ಯಾದೀನಿ ನಾಮಾನಿ ಆಮಂತ್ರಣಾರ್ಥಾನಿ ಸವಿತುಃ ; ಏಕರ್ಷೇ, ಏಕಶ್ಚಾಸಾವೃಷಿಶ್ಚ ಏಕರ್ಷಿಃ, ದರ್ಶನಾದೃಷಿಃ ; ಸ ಹಿ ಸರ್ವಸ್ಯ ಜಗತ ಆತ್ಮಾ ಚಕ್ಷುಶ್ಚ ಸನ್ ಸರ್ವಂ ಪಶ್ಯತಿ ; ಏಕೋ ವಾ ಗಚ್ಛತೀತ್ಯೇಕರ್ಷಿಃ, ‘ಸೂರ್ಯ ಏಕಾಕೀ ಚರತಿ’ (ತೈ. ಸಂ. ೮ । ೪ । ೧೮) ಇತಿ ಮಂತ್ರವರ್ಣಾತ್ ; ಯಮ, ಸರ್ವಂ ಹಿ ಜಗತಃ ಸಂಯಮನಂ ತ್ವತ್ಕೃತಮ್ ; ಸೂರ್ಯ, ಸುಷ್ಠು ಈರಯತೇ ರಸಾನ್ ರಶ್ಮೀನ್ ಪ್ರಾಣಾನ್ ಧಿಯೋ ವಾ ಜಗತ ಇತಿ ; ಪ್ರಾಜಾಪತ್ಯ, ಪ್ರಜಾಪತೇರೀಶ್ವರಸ್ಯಾಪತ್ಯಂ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಸ್ಯ ವಾ, ಹೇ ಪ್ರಾಜಾಪತ್ಯ ; ವ್ಯೂಹ ವಿಗಮಯ ರಶ್ಮೀನ್ ; ಸಮೂಹ ಸಂಕ್ಷಿಪ ಆತ್ಮನಸ್ತೇಜಃ, ಯೇನಾಹಂ ಶಕ್ನುಯಾಂ ದ್ರಷ್ಟುಮ್ ; ತೇಜಸಾ ಹ್ಯಪಹತದೃಷ್ಟಿಃ ನ ಶಕ್ನುಯಾಂ ತ್ವತ್ಸ್ವರೂಪಮಂಜಸಾ ದ್ರಷ್ಟುಮ್ , ವಿದ್ಯೋತನ ಇವ ರೂಪಾಣಾಮ್ ; ಅತ ಉಪಸಂಹರ ತೇಜಃ ; ಯತ್ ತೇ ತವ ರೂಪಂ ಸರ್ವಕಲ್ಯಾಣಾನಾಮತಿಶಯೇನ ಕಲ್ಯಾಣಂ ಕಲ್ಯಾಣತಮಮ್ ; ತತ್ ತೇ ತವ ಪಶ್ಯಾಮಿ ಪಶ್ಯಾಮೋ ವಯಮ್ , ವಚನವ್ಯತ್ಯಯೇನ । ಯೋಽಸೌ ಭೂರ್ಭುವಃಸ್ವರ್ವ್ಯಾಹೃತ್ಯವಯವಃ ಪುರುಷಃ, ಪುರುಷಾಕೃತಿತ್ವಾತ್ಪುರುಷಃ, ಸೋಽಹಮಸ್ಮಿ ಭವಾಮಿ ; ‘ಅಹರಹಮ್’ ಇತಿ ಚ ಉಪನಿಷದ ಉಕ್ತತ್ವಾದಾದಿತ್ಯಚಾಕ್ಷುಷಯೋಃ ತದೇವೇದಂ ಪರಾಮೃಶ್ಯತೇ ; ಸೋಽಹಮಸ್ಮ್ಯಮೃತಮಿತಿ ಸಂಬಂಧಃ ; ಮಮಾಮೃತಸ್ಯ ಸತ್ಯಸ್ಯ ಶರೀರಪಾತೇ, ಶರೀರಸ್ಥೋ ಯಃ ಪ್ರಾಣೋ ವಾಯುಃ ಸ ಅನಿಲಂ ಬಾಹ್ಯಂ ವಾಯುಮೇವ ಪ್ರತಿಗಚ್ಛತು ; ತಥಾ ಅನ್ಯಾ ದೇವತಾಃ ಸ್ವಾಂ ಸ್ವಾಂ ಪ್ರಕೃತಿಂ ಗಚ್ಛಂತು ; ಅಥ ಇದಮಪಿ ಭಸ್ಮಾಂತಂ ಸತ್ ಪೃಥಿವೀಂ ಯಾತು ಶರೀರಮ್ । ಅಥೇದಾನೀಮ್ ಆತ್ಮನಃ ಸಂಕಲ್ಪಭೂತಾಂ ಮನಸಿ ವ್ಯವಸ್ಥಿತಾಮ್ ಅಗ್ನಿದೇವತಾಂ ಪ್ರಾರ್ಥಯತೇ — ಓಂ ಕ್ರತೋ ; ಓಮಿತಿ ಕ್ರತೋ ಇತಿ ಚ ಸಂಬೋಧನಾರ್ಥಾವೇವ ; ಓಂಕಾರಪ್ರತೀಕತ್ವಾತ್ ಓಂ ; ಮನೋಮಯತ್ವಾಚ್ಚ ಕ್ರತುಃ ; ಹೇ ಓಂ, ಹೇ ಕ್ರತೋ, ಸ್ಮರ ಸ್ಮರ್ತವ್ಯಮ್ ; ಅಂತಕಾಲೇ ಹಿ ತ್ವತ್ಸ್ಮರಣವಶಾತ್ ಇಷ್ಟಾ ಗತಿಃ ಪ್ರಾಪ್ಯತೇ ; ಅತಃ ಪ್ರಾರ್ಥ್ಯತೇ — ಯತ್ ಮಯಾ ಕೃತಮ್ , ತತ್ ಸ್ಮರ ; ಪುನರುಕ್ತಿಃ ಆದರಾರ್ಥಾ । ಕಿಂಚ ಹೇ ಅಗ್ನೇ, ನಯ ಪ್ರಾಪಯ, ಸುಪಥಾ ಶೋಭನೇನ ಮಾರ್ಗೇಣ, ರಾಯೇ ಧನಾಯ ಕರ್ಮಫಲಪ್ರಾಪ್ತಯೇ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ; ನ ದಕ್ಷಿಣೇನ ಕೃಷ್ಣೇನ ಪುನರಾವೃತ್ತಿಯುಕ್ತೇನ, ಕಿಂ ತರ್ಹಿ ಶುಕ್ಲೇನೈವ ಸುಪಥಾ ; ಅಸ್ಮಾನ್ ವಿಶ್ವಾನಿ ಸರ್ವಾಣಿ, ಹೇ ದೇವ, ವಯುನಾನಿ ಪ್ರಜ್ಞಾನಾನಿ ಸರ್ವಪ್ರಾಣಿನಾಂ ವಿದ್ವಾನ್ ; ಕಿಂಚ ಯುಯೋಧಿ ಅಪನಯ ವಿಯೋಜಯ ಅಸ್ಮತ್ ಅಸ್ಮತ್ತಃ, ಜುಹುರಾಣಂ ಕುಟಿಲಮ್ , ಏನಃ ಪಾಪಂ ಪಾಪಜಾತಂ ಸರ್ವಮ್ ; ತೇನ ಪಾಪೇನ ವಿಯುಕ್ತಾ ವಯಮ್ ಏಷ್ಯಾಮ ಉತ್ತರೇಣ ಪಥಾ ತ್ವತ್ಪ್ರಸಾದಾತ್ ; ಕಿಂ ತು ವಯಂ ತುಭ್ಯಮ್ ಪರಿಚರ್ಯಾಂ ಕರ್ತುಂ ನ ಶಕ್ನುಮಃ ; ಭೂಯಿಷ್ಠಾಂ ಬಹುತಮಾಂ ತೇ ತುಭ್ಯಂ ನಮಉಕ್ತಿಂ ನಮಸ್ಕಾರವಚನಂ ವಿಧೇಮ ನಮಸ್ಕಾರೋಕ್ತ್ಯಾ ಪರಿಚರೇಮೇತ್ಯರ್ಥಃ, ಅನ್ಯತ್ಕರ್ತುಮಶಕ್ತಾಃ ಸಂತ ಇತಿ ॥

ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾಂತರಸ್ಯ ತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ —

ಯೋ ಜ್ಞಾನಕರ್ಮೇತಿ ।

ಆದಿತ್ಯಸ್ಯಾಪ್ರಸ್ತುತತ್ವಾತ್ಕಥಂ ತತ್ಪ್ರಾರ್ಥನೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —

ಅಸ್ತಿ ಚೇತಿ ।

ತಥಾಽಪಿ ಕಥಮಾದಿತ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರಸಂಗಸ್ತತ್ರಾಽಽಹ —

ತದುಪಸ್ಥಾನಮಿತಿ ।

ನಮಸ್ತೇ ತುರೀಯಾಯೇತಿ ಹಿ ದರ್ಶಿತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಆದಿತ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರಸಂಗೇ ಸತಿ ಫಲಿತಮಾಹ —

ಅತ ಇತಿ ।

ಸಮಾಹಿತಚೇತಸಾಂ ಪ್ರಯತತಾಂ ದೃಶ್ಯತ್ವಾನ್ನಾಪಿಹಿತಮೇವ ಕಿಂತು ಪಿಹಿತಮಿವೇತ್ಯತ್ರ ಹೇತುಮಾಹ —

ಅಸಮಾಹಿತೇತಿ ।

ಜಗತಃ ಪೋಷಣಾದ್ಘರ್ಮಹಿಮವೃಷ್ಟ್ಯಾದಿದಾನೇನೇತಿ ಶೇಷಃ ।

ಅಪಾವರಣಕರಣಮೇವ ವಿವೃಣೋತಿ —

ದರ್ಶನೇತಿ ।

ಸತ್ಯಂ ಪರಮಾರ್ಥಸ್ವರೂಪಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಧರ್ಮಸ್ವಭಾವ ಇತಿ ಯಾವತ್ ।

ನನು ದರ್ಶನಾರ್ಥಂ ತತ್ಪ್ರತಿಬಂಧಕನಿವೃತ್ತೌ ಪೂಷಣಿ ನಿಯುಕ್ತೇ ಕಿಮಿತ್ಯನ್ಯೇ ಸಂಬೋಧ್ಯ ನಿಯುಜ್ಯಂತೇ ತತ್ರಾಽಽಹ —

ಪೂಷನ್ನಿತ್ಯಾದೀನೀತಿ ।

ದರ್ಶನಾದೃಷಿರಿತ್ಯುಕ್ತಂ ವಿಶದಯತಿ —

ಸ ಹೀತಿ ।

’ಸೂರ್ಯ ಆತ್ಮಾ ಜಗತಸ್ತಸ್ಥುಷಶ್ಚ’ ಇತಿ ಮಂತ್ರವರ್ಣಮಾಶ್ರಿತ್ಯೋಕ್ತಮ್ —

ಜಗತ ಆತ್ಮೇತಿ ।

’ಚಕ್ಷುರ್ಮಿತ್ರಸ್ಯ ವರುಣಸ್ಯಾಗ್ನೇಃ’ ಇತ್ಯೇತದಾಶ್ರಿತ್ಯಾಽಽಹ —

ಚಕ್ಷುಶ್ಚೇತಿ ।

ಸ್ವಾಭಾವಿಕಾ ರಶ್ಮಯೋ ನ ನಿಗಮಯಿತುಂ ಶಕ್ಯಾ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —

ಸಮೂಹೇತಿ ।

ಮದೀಯತೇಜಃ ಸಂಕ್ಷೇಪಂ ವಿನಾಽಪಿ ತೇ ಮತ್ಸ್ವರೂಪದರ್ಶನಂ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —

ತೇಜಸಾ ಹೀತಿ ।

ವಿದ್ಯೋತನಂ ವಿದ್ಯುತ್ಪ್ರಕಾಶಸ್ತಸ್ಮಿನ್ಸತಿ ರೂಪಾಣಾಂ ಸ್ವರೂಪಮಂಜಸಾ ಚಕ್ಷುಷಾ ನ ಶಕ್ಯಂ ದ್ರಷ್ಟುಂ ತಸ್ಯ ಚಕ್ಷುರ್ಮೋಷಿತ್ವಾತ್ತಥೇತ್ಯಾಹ —

ವಿದ್ಯೋತನ ಇವೇತಿ ।

ತೇಜಃಸಂಕ್ಷೇಪಸ್ಯ ಪ್ರಯೋಜನಮಾಹ —

ಯದಿತಿ ।

ಕಿಂಚ ನಾಹಂ ತ್ವಾಂ ಭೃತ್ಯವದ್ಯಾಚೇಽಭೇದೇನ ಧ್ಯಾತತ್ವಾದಿತ್ಯಾಹ —

ಯೋಽಸಾವಿತಿ ।

ವ್ಯಾಹೃತಿಶರೀರೇ ಕಥಮಹಮಿತಿ ಪ್ರಯೋಗೋಪಪತ್ತಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —

ಅಹರಿತಿ ।

ತದೇವೇದಮಿತ್ಯಹಂರೂಪಮುಚ್ಯತೇ ।

ನನು ತವ ಶರೀರಪಾತೇಽಪಿ ನಾಮೃತತ್ವಮಾಧ್ಯಾತ್ಮಿಕವಾಯ್ವಾದಿಪ್ರತಿಬಂಧಾದತ ಆಹ —

ಮಮೇತಿ ।

ವಾಯುಗ್ರಹಣಸ್ಯೋಪಲಕ್ಷಣತ್ವಂ ವಿವಕ್ಷಿತ್ವಾಽಽಹ —

ತಥೇತಿ ।

ದೇಹಸ್ಥದೇವತಾನಾಮಪ್ರತಿಬಂಧಕತ್ವೇಽಪಿ ದೇಹಸ್ಯೈವ ಸೂಕ್ಷ್ಮತಾಂ ಗತಸ್ಯ ಪ್ರತಿಬಂಧಕತ್ವಾನ್ನ ತವಾಮೃತತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —

ಅಥೇತಿ ।

ಮಂತ್ರಾಂತರಮವತಾರ್ಯ ವ್ಯಾಕರೋತಿ —

ಅಥೇದಾನೀಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಅವತೀತ್ಯೋಮೀಶ್ವರಃ ಸರ್ವಸ್ಯ ರಕ್ಷಕಸ್ತಸ್ಯ ಜಾಠರಾಗ್ನಿಪ್ರತೀಕತ್ವೇನ ಧ್ಯಾತತ್ವಾದಗ್ನಿಶಬ್ದೇನ ನಿರ್ದೇಶಃ ।

ಏವಮಗ್ನಿದೇವತಾಂ ಸಂಬೋಧ್ಯ ನಿಯುಂಕ್ತೇ —

ಸ್ಮರೇತಿ ।

ಇಷ್ಟಾಂ ಗತಿಂ ಜಿಗಮಿಷತಾ ಕಿಮಿತಿ ಸ್ಮರಣೇ ದೇವತಾ ನಿಯುಜ್ಯತೇ ತತ್ರಾಽಽಹ —

ಸ್ಮರಣೇತಿ ।

ಪ್ರಾರ್ಥನಾಂತರಂ ಸಮುಚ್ಚಿನೋತಿ —

ಕಿಂಚೇತಿ ।

ಉಕ್ತಮೇವ ವ್ಯನಕ್ತಿ —

ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಅಸ್ಮಾನ್ನಯೇತಿ ಪೂರ್ವೇಣ ಸಂಬಂಧಃ । ಪ್ರಜ್ಞಾನಗ್ರಹಣಂ ಕರ್ಮಾದೀನಾಮುಪಲಕ್ಷಣಮ್ ।

ಪ್ರಾರ್ಥನಾಂತರಂ ದರ್ಶಯತಿ —

ಕಿಂಚೇತಿ ।

ಪಾಪವಿಯೋಜನಫಲಮಾಹ —

ತೇನೇತಿ ।

ಭವದ್ಭಿರಾರಾಧಿತೋ ಭವತಾಂ ಯಥೋಕ್ತಂ ಫಲಂ ಸಾಧಯಿಷ್ಯಾಮೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —

ಕಿಂ ತ್ವಿತಿ ।

ಬಹುತಮತ್ವಂ ಭಕ್ತಿಶ್ರದ್ಧಾತಿರೇಕಯುಕ್ತತ್ವಮ್ ।

ಯಾಗಾದಿನಾಽಪಿ ಪರಿಚರಣಂ ಕ್ರಿಯತಾಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —

ಅನ್ಯದಿತಿ ।

ಸಂತತನಮಸ್ಕಾರೋಕ್ತ್ಯಾ ಪರಿಚರೇಮೇತಿ ಪೂರ್ವೇಣ ಸಂಬಂಧಃ । ಅಶಕ್ತಿಶ್ಚ ಮುಮೂರ್ಷಾವಶಾದಿತಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ । ಇತಿಶಬ್ದೋಽಧ್ಯಾಯಸಮಾಪ್ತ್ಯರ್ಥಃ ॥೧॥