ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕೋಪನಿಷದ್ಭಾಷ್ಯಮ್
ಷಷ್ಠೋಽಧ್ಯಾಯಃಪ್ರಥಮಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಮ್
ಆನಂದಗಿರಿಟೀಕಾ (ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕ)
 
ಓಂ ಯೋ ಹ ವೈ ಜ್ಯೇಷ್ಠಂ ಚ ಶ್ರೇಷ್ಠಂ ಚ ವೇದ ಜ್ಯೇಷ್ಠಶ್ಚ ಶ್ರೇಷ್ಠಶ್ಚ ಸ್ವಾನಾಂ ಭವತಿ ಪ್ರಾಣೋ ವೈ ಜ್ಯೇಷ್ಠಶ್ಚ ಶ್ರೇಷ್ಠಶ್ಚ ಜ್ಯೇಷ್ಠಶ್ಚ ಶ್ರೇಷ್ಠಶ್ಚ ಸ್ವಾನಾಂ ಭವತ್ಯಪಿ ಚ ಯೇಷಾಂ ಬುಭೂಷತಿ ಯ ಏವಂ ವೇದ ॥ ೧ ॥
ಓಂ ಪ್ರಾಣೋ ಗಾಯತ್ರೀತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಕಸ್ಮಾತ್ಪುನಃ ಕಾರಣಾತ್ ಪ್ರಾಣಭಾವಃ ಗಾಯತ್ರ್ಯಾಃ, ನ ಪುನರ್ವಾಗಾದಿಭಾವ ಇತಿ, ಯಸ್ಮಾತ್ ಜ್ಯೇಷ್ಠಶ್ಚ ಶ್ರೇಷ್ಠಶ್ಚ ಪ್ರಾಣಃ, ನ ವಾಗಾದಯೋ ಜ್ಯೈಷ್ಠ್ಯಶ್ರೈಷ್ಠ್ಯಭಾಜಃ ; ಕಥಂ ಜ್ಯೇಷ್ಠತ್ವಂ ಶ್ರೇಷ್ಠತ್ವಂ ಚ ಪ್ರಾಣಸ್ಯೇತಿ ತನ್ನಿರ್ದಿಧಾರಯಿಷಯಾ ಇದಮಾರಭ್ಯತೇ । ಅಥವಾ ಉಕ್ಥಯಜುಃಸಾಮಕ್ಷತ್ತ್ರಾದಿಭಾವೈಃ ಪ್ರಾಣಸ್ಯೈವ ಉಪಾಸನಮಭಿಹಿತಮ್ , ಸತ್ಸ್ವಪಿ ಅನ್ಯೇಷು ಚಕ್ಷುರಾದಿಷು ; ತತ್ರ ಹೇತುಮಾತ್ರಮಿಹ ಆನಂತರ್ಯೇಣ ಸಂಬಧ್ಯತೇ ; ನ ಪುನಃ ಪೂರ್ವಶೇಷತಾ । ವಿವಕ್ಷಿತಂ ತು ಖಿಲತ್ವಾದಸ್ಯ ಕಾಂಡಸ್ಯ ಪೂರ್ವತ್ರ ಯದನುಕ್ತಂ ವಿಶಿಷ್ಟಫಲಂ ಪ್ರಾಣವಿಷಯಮುಪಾಸನಂ ತದ್ವಕ್ತವ್ಯಮಿತಿ । ಯಃ ಕಶ್ಚಿತ್ , ಹ ವೈ ಇತ್ಯವಧಾರಣಾರ್ಥೌ ; ಯೋ ಜ್ಯೇಷ್ಠಶ್ರೇಷ್ಠಗುಣಂ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಂ ಯೋ ವೇದ ಅಸೌ ಭವತ್ಯೇವ ಜ್ಯೇಷ್ಠಶ್ಚ ಶ್ರೇಷ್ಠಶ್ಚ ; ಏವಂ ಫಲೇನ ಪ್ರಲೋಭಿತಃ ಸನ್ ಪ್ರಶ್ನಾಯ ಅಭಿಮುಖೀಭೂತಃ ; ತಸ್ಮೈ ಚಾಹ — ಪ್ರಾಣೋ ವೈ ಜ್ಯೇಷ್ಠಶ್ಚ ಶ್ರೇಷ್ಠಶ್ಚ । ಕಥಂ ಪುನರವಗಮ್ಯತೇ ಪ್ರಾಣೋ ಜ್ಯೇಷ್ಠಶ್ಚ ಶ್ರೇಷ್ಠಶ್ಚೇತಿ, ಯಸ್ಮಾತ್ ನಿಷೇಕಕಾಲ ಏವ ಶುಕ್ರಶೋಣಿತಸಂಬಂಧಃ ಪ್ರಾಣಾದಿಕಲಾಪಸ್ಯಾವಿಶಿಷ್ಟಃ ? ತಥಾಪಿ ನ ಅಪ್ರಾಣಂ ಶುಕ್ರಂ ವಿರೋಹತೀತಿ ಪ್ರಥಮೋ ವೃತ್ತಿಲಾಭಃ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಚಕ್ಷುರಾದಿಭ್ಯಃ ; ಅತೋ ಜ್ಯೇಷ್ಠೋ ವಯಸಾ ಪ್ರಾಣಃ ; ನಿಷೇಕಕಾಲಾದಾರಭ್ಯ ಗರ್ಭಂ ಪುಷ್ಯತಿ ಪ್ರಾಣಃ ; ಪ್ರಾಣೇ ಹಿ ಲಬ್ಧವೃತ್ತೌ ಪಶ್ಚಾಚ್ಚಕ್ಷುರಾದೀನಾಂ ವೃತ್ತಿಲಾಭಃ ; ಅತೋ ಯುಕ್ತಂ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಜ್ಯೇಷ್ಠತ್ವಂ ಚಕ್ಷುರಾದಿಷು ; ಭವತಿ ತು ಕಶ್ಚಿತ್ಕುಲೇ ಜ್ಯೇಷ್ಠಃ, ಗುಣಹೀನತ್ವಾತ್ತು ನ ಶ್ರೇಷ್ಠಃ ; ಮಧ್ಯಮಃ ಕನಿಷ್ಠೋ ವಾ ಗುಣಾಢ್ಯತ್ವಾತ್ ಭವೇತ್ ಶ್ರೇಷ್ಠಃ, ನ ಜ್ಯೇಷ್ಠಃ ; ನ ತು ತಥಾ ಇಹೇತ್ಯಾಹ — ಪ್ರಾಣ ಏವ ತು ಜ್ಯೇಷ್ಠಶ್ಚ ಶ್ರೇಷ್ಠಶ್ಚ । ಕಥಂ ಪುನಃ ಶ್ರೈಷ್ಠ್ಯಮವಗಮ್ಯತೇ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ? ತದಿಹ ಸಂವಾದೇನ ದರ್ಶಯಿಷ್ಯಾಮಃ । ಸರ್ವಥಾಪಿ ತು ಪ್ರಾಣಂ ಜ್ಯೇಷ್ಠಶ್ರೇಷ್ಠಗುಣಂ ಯೋ ವೇದ ಉಪಾಸ್ತೇ, ಸ ಸ್ವಾನಾಂ ಜ್ಞಾತೀನಾಂ ಜ್ಯೇಷ್ಠಶ್ಚ ಶ್ರೇಷ್ಠಶ್ಚ ಭವತಿ, ಜ್ಯೇಷ್ಠಶ್ರೇಷ್ಠಗುಣೋಪಾಸನಸಾಮರ್ಥ್ಯಾತ್ ; ಸ್ವವ್ಯತಿರೇಕೇಣಾಪಿ ಚ ಯೇಷಾಂ ಮಧ್ಯೇ ಜ್ಯೇಷ್ಠಶ್ಚ ಶ್ರೇಷ್ಠಶ್ಚ ಭವಿಷ್ಯಾಮೀತಿ ಬುಭೂಷತಿ ಭವಿತುಮಿಚ್ಛತಿ, ತೇಷಾಮಪಿ ಜ್ಯೇಷ್ಠಶ್ರೇಷ್ಠಪ್ರಾಣದರ್ಶೀ ಜ್ಯೇಷ್ಠಶ್ಚ ಶ್ರೇಷ್ಠಶ್ಚ ಭವತಿ । ನನು ವಯೋನಿಮಿತ್ತಂ ಜ್ಯೇಷ್ಠತ್ವಮ್ , ತತ್ ಇಚ್ಛಾತಃ ಕಥಂ ಭವತೀತ್ಯುಚ್ಯತೇ — ನೈಷ ದೋಷಃ, ಪ್ರಾಣವತ್ ವೃತ್ತಿಲಾಭಸ್ಯೈವ ಜ್ಯೇಷ್ಠತ್ವಸ್ಯ ವಿವಕ್ಷಿತತ್ವಾತ್ ॥

ಓಂಕಾರೋ ದಮಾದಿತ್ರಯಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಬ್ರಹ್ಮೋಪಾಸನಾನಿ ತತ್ಫಲಂ ತದರ್ಥಾ ಗತಿರಾದಿತ್ಯಾದ್ಯುಪಸ್ಥಾನಮಿತ್ಯೇಷೋಽರ್ಥಃ ಸಪ್ತಮೇ ನಿವೃತ್ತಃ । ಸಂಪ್ರತಿ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯೇನಾಬ್ರಹ್ಮೋಪಾಸನಂ ಸಫಲಂ ಶ್ರೀಮಂಥಾದಿಕರ್ಮ ಚ ವಕ್ತವ್ಯಮಿತ್ಯಷ್ಟಮಮಧ್ಯಾಯಮಾರಭಮಾಣೋ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಸಂಗತಿಮಾಹ —

ಪ್ರಾಣ ಇತಿ ।

ತಸ್ಮಾತ್ಪ್ರಾಣೋ ಗಾಯತ್ರೀತಿ ಯುಕ್ತಮುಕ್ತಮಿತಿ ಶೇಷಃ ।

ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಜ್ಯೇಷ್ಠತ್ವಾದಿ ನಾದ್ಯಾಪಿ ನಿರ್ಧಾರಿತಮಿತಿ ಶಂಕಿತ್ವಾ ಪರಿಹರತಿ —

ಕಥಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಪ್ರಕಾರಾಂತರೇಣ ಪೂರ್ವೋತ್ತರಗ್ರಂಥಸಂಗತಿಮಾಹ —

ಅಥವೇತಿ ।

ಆದಿಶಬ್ದಾದನ್ನವೈಶಿಷ್ಟ್ಯಾದಿನಿರ್ದೇಶಃ । ತತ್ರೇತಿ ಪ್ರಾಣಸ್ಯೈವ ವಿಶಿಷ್ಟಗುಣಕಸ್ಯೋಪಾಸ್ಯತ್ವೋಕ್ತಿಃ । ಹೇತುರ್ಜ್ಯೇಷ್ಠತ್ವಾದಿಸ್ತನ್ಮಾತ್ರಮಿಹಾನಂತರಗ್ರಂಥೇ ಕಥ್ಯತ ಇತಿ ಶೇಷಃ ।

ತದೇವಂ ಪೂರ್ವಗ್ರಂಥಸ್ಯ ಹೇತುಮತ್ತ್ವಾದುತ್ತರಸ್ಯ ಚ ಹೇತುತ್ವಾದಾನಂತರ್ಯೇಣ ಪೌರ್ವಾಪರ್ಯೇಣ ಪೂರ್ವಗ್ರಂಥೇನ ಸಹೋತ್ತರಗ್ರಂಥಜಾತಂ ಸಂಬಧ್ಯತ ಇತಿ ಫಲಿತಮಾಹ —

ಆನಂತರ್ಯೇಣೇತಿ ।

ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಪ್ರಾಣೋಪಾಸನಸ್ಯ ಪೂರ್ವೋಕ್ತೋಕ್ಥಾದ್ಯುಪಾಸ್ತಿಶೇಷತ್ವಮಾಶಂಕ್ಯ ಗುಣಭೇದಾತ್ಫಲಭೇದಾಚ್ಚ ನೈವಮಿತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯಾಽಽಹ —

ನ ಪುನರಿತಿ ।

ಕಿಮಿತಿ ಪ್ರಾಣೋಪಾಸನಮಿಹ ಸ್ವತಂತ್ರಮುಪದಿಶ್ಯತೇ ತತ್ರಾಽಽಹ —

ಖಿಲತ್ವಾದಿತಿ ।

ಇತಿಶಬ್ದೋ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾರಂಭೋಪಸಂಹಾರಾರ್ಥಃ ।

ಏವಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾರಂಭಂ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯಾಕ್ಷರಾಣಿ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ —

ಯಃ ಕಶ್ಚಿದಿತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಯಚ್ಛಬ್ದಸ್ಯ ಪುನರುಪಾದಾನಮನ್ವಯಾರ್ಥಮ್ ।

ನಿಪಾತಯೋರರ್ಥಮವಧಾರಣಮೇವ ಪ್ರಾಗುಕ್ತಂ ಪ್ರಕಟಯತಿ —

ಭವತ್ಯೇವೇತಿ ।

ಪ್ರಶ್ನಾಯ ಕೋಽಸೌ ಜ್ಯೇಷ್ಠಶ್ಚ ಶ್ರೇಷ್ಠಶ್ಚೇತಿ ಪ್ರಶ್ನಸ್ತದರ್ಥಮಿತಿ ಯಾವತ್ ।

ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಜ್ಯೇಷ್ಠತ್ವಾದಿಕಮಾಕ್ಷಿಪತಿ —

ಕಥಮಿತಿ ।

ತತ್ರ ಹೇತುಮಾಹ —

ಯಸ್ಮಾದಿತಿ ।

ತಸ್ಮಾಜ್ಜ್ಯೇಷ್ಠತ್ವಾದಿಕಂ ತುಲ್ಯಮೇವೇತಿ ಶೇಷಃ ।

ಸಂಬಂಧಾವಿಶೇಷಮಂಗೀಕೃತ್ಯ ಜ್ಯೇಷ್ಠತ್ವಂ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಸಾಧಯತಿ —

ತಥಾಽಪೀತಿ ।

ಉಕ್ತಮೇವ ಸಮರ್ಥಯತೇ —

ನಿಷೇಕಕಾಲಾದಿತಿ ।

ತತ್ರಾಪಿ ವಿಪ್ರತಿಪನ್ನಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ —

ಪ್ರಾಣೇ ಹೀತಿ ।

ಜ್ಯೇಷ್ಠತ್ವೇನೈವ ಶ್ರೇಷ್ಠತ್ವೇ ಸಿದ್ಧೇ ಕಿಮಿತಿ ಪುನರುಕ್ತಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —

ಭವತಿ ತ್ವಿತಿ ।

ಜ್ಯೇಷ್ಠತ್ವೇ ಸತ್ಯಪಿ ಶ್ರೇಷ್ಠತ್ವಾಭಾವಮುಕ್ತ್ವಾ ತಸ್ಮಿನ್ಸತ್ಯಪಿ ಜ್ಯೇಷ್ಠತ್ವಾಭಾವಮಾಹ —

ಮಧ್ಯಮ ಇತಿ ।

ಇಹೇತಿ ಪ್ರಾಣೋಕ್ತಿಃ ।

ಪ್ರಾಣಶ್ರೇಷ್ಠತ್ವೇ ಪ್ರಮಾಣಾಭಾವಮಾಶಂಕ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಾಹ —

ಕಥಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಪೂರ್ವೋಕ್ತಮುಪಾಸ್ತಿಫಲಮುಪಸಂಹರತಿ —

ಸರ್ವಥಾಽಪೀತಿ ।

ಆರೋಪೇಣಾನಾರೋಪೇಣ ವೇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಜ್ಯೇಷ್ಠಸ್ಯ ವಿದ್ಯಾಫಲತ್ತ್ವಮಾಕ್ಷಿಪತಿ —

ನನ್ವಿತಿ ।

ತಸ್ಯ ವಿದ್ಯಾಫಲತ್ವಂ ಸಾಧಯತಿ —

ಉಚ್ಯತ ಇತಿ ।

ಇಚ್ಛಾತೋ ಜ್ಯೈಷ್ಠ್ಯಂ ದುಃಸಾಧ್ಯಮಿತಿ ದೋಷಸ್ಯಾಸತ್ತ್ವಮಾಹ —

ನೇತಿ ।

ತತ್ರ ಹೇತುಮಾಹ —

ಪ್ರಾಣವದಿತಿ ।

ಯಥಾ ಪ್ರಾಣಕೃತಾಶನಾದಿಪ್ರಯುಕ್ತಶ್ಚಕ್ಷುರಾದೀನಾಂ ವೃತ್ತಿಲಾಭಸ್ತಥಾ ಪ್ರಾಣೋಪಾಸಕಾಧೀನಂ ಜೀವನಮನ್ಯೇಷಾಂ ಸ್ವಾನಾಂ ಚ ಭವತೀತಿ ಪ್ರಾಣದರ್ಶಿನೋ ಜ್ಯೇಷ್ಠತ್ವಂ ನ ವಯೋನಿಬಂಧನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥೧॥