ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕೋಪನಿಷದ್ಭಾಷ್ಯಮ್
ಷಷ್ಠೋಽಧ್ಯಾಯಃದ್ವಿತೀಯಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಮ್
ಆನಂದಗಿರಿಟೀಕಾ (ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕ)
 
ಶ್ವೇತಕೇತುರ್ಹ ವಾ ಆರುಣೇಯ ಇತ್ಯಸ್ಯ ಸಂಬಂಧಃ । ಖಿಲಾಧಿಕಾರೋಽಯಮ್ ; ತತ್ರ ಯದನುಕ್ತಂ ತದುಚ್ಯತೇ । ಸಪ್ತಮಾಧ್ಯಾಯಾಂತೇ ಜ್ಞಾನಕರ್ಮಸಮುಚ್ಚಯಕಾರಿಣಾ ಅಗ್ನೇರ್ಮಾರ್ಗಯಾಚನಂ ಕೃತಮ್ — ಅಗ್ನೇ ನಯ ಸುಪಥೇತಿ । ತತ್ರ ಅನೇಕೇಷಾಂ ಪಥಾಂ ಸದ್ಭಾವಃ ಮಂತ್ರೇಣ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಾತ್ಪ್ರದರ್ಶಿತಃ, ಸುಪಥೇತಿ ವಿಶೇಷಣಾತ್ । ಪಂಥಾನಶ್ಚ ಕೃತವಿಪಾಕಪ್ರತಿಪತ್ತಿಮಾರ್ಗಾಃ ; ವಕ್ಷ್ಯತಿ ಚ ‘ಯತ್ಕೃತ್ವಾ’ (ಬೃ. ಉ. ೬ । ೨ । ೨) ಇತ್ಯಾದಿ । ತತ್ರ ಚ ಕತಿ ಕರ್ಮವಿಪಾಕಪ್ರತಿಪತ್ತಿಮಾರ್ಗಾ ಇತಿ ಸರ್ವಸಂಸಾರಗತ್ಯುಪಸಂಹಾರಾರ್ಥೋಽಯಮಾರಂಭಃ — ಏತಾವತೀ ಹಿ ಸಂಸಾರಗತಿಃ, ಏತಾವಾನ್ ಕರ್ಮಣೋ ವಿಪಾಕಃ ಸ್ವಾಭಾವಿಕಸ್ಯ ಶಾಸ್ತ್ರೀಯಸ್ಯ ಚ ಸವಿಜ್ಞಾನಸ್ಯೇತಿ । ಯದ್ಯಪಿ ‘ದ್ವಯಾ ಹ ಪ್ರಾಜಾಪತ್ಯಾಃ’ (ಬೃ. ಉ. ೧ । ೩ । ೧) ಇತ್ಯತ್ರ ಸ್ವಾಭಾವಿಕಃ ಪಾಪ್ಮಾ ಸೂಚಿತಃ, ನ ಚ ತಸ್ಯೇದಂ ಕಾರ್ಯಮಿತಿ ವಿಪಾಕಃ ಪ್ರದರ್ಶಿತಃ ; ಶಾಸ್ತ್ರೀಯಸ್ಯೈವ ತು ವಿಪಾಕಃ ಪ್ರದರ್ಶಿತಃ ತ್ರ್ಯನ್ನಾತ್ಮಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯಂತೇನ, ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾರಂಭೇ ತದ್ವೈರಾಗ್ಯಸ್ಯ ವಿವಕ್ಷಿತತ್ವಾತ್ । ತತ್ರಾಪಿ ಕೇವಲೇನ ಕರ್ಮಣಾ ಪಿತೃಲೋಕಃ, ವಿದ್ಯಯಾ ವಿದ್ಯಾಸಂಯುಕ್ತೇನ ಚ ಕರ್ಮಣಾ ದೇವಲೋಕ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ತತ್ರ ಕೇನ ಮಾರ್ಗೇಣ ಪಿತೃಲೋಕಂ ಪ್ರತಿಪದ್ಯತೇ, ಕೇನ ವಾ ದೇವಲೋಕಮಿತಿ ನೋಕ್ತಮ್ । ತಚ್ಚ ಇಹ ಖಿಲಪ್ರಕರಣೇ ಅಶೇಷತೋ ವಕ್ತವ್ಯಮಿತ್ಯತ ಆರಭ್ಯತೇ । ಅಂತೇ ಚ ಸರ್ವೋಪಸಂಹಾರಃ ಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯೇಷ್ಟಃ । ಅಪಿ ಚ ಏತಾವದಮೃತತ್ವಮಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ , ನ ಕರ್ಮಣಃ ಅಮೃತತ್ವಾಶಾ ಅಸ್ತೀತಿ ಚ ; ತತ್ರ ಹೇತುಃ ನೋಕ್ತಃ ; ತದರ್ಥಶ್ಚಾಯಮಾರಂಭಃ । ಯಸ್ಮಾತ್ ಇಯಂ ಕರ್ಮಣೋ ಗತಿಃ, ನ ನಿತ್ಯೇಽಮೃತತ್ವೇ ವ್ಯಾಪಾರೋಽಸ್ತಿ, ತಸ್ಮಾತ್ ಏತಾವದೇವಾಮೃತತ್ವಸಾಧನಮಿತಿ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಾತ್ ಹೇತುತ್ವಂ ಸಂಪದ್ಯತೇ । ಅಪಿ ಚ ಉಕ್ತಮಗ್ನಿಹೋತ್ರೇ — ನ ತ್ವೇವೈತಯೋಸ್ತ್ವಮುತ್ಕ್ರಾಂತಿಂ ನ ಗತಿಂ ನ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾಂ ನ ತೃಪ್ತಿಂ ನ ಪುನರಾವೃತ್ತಿಂ ನ ಲೋಕಂ ಪ್ರತ್ಯುತ್ಥಾಯಿನಂ ವೇತ್ಥೇತಿ ; ತತ್ರ ಪ್ರತಿವಚನೇ ‘ತೇ ವಾ ಏತೇ ಆಹುತೀ ಹುತೇ ಉತ್ಕ್ರಾಮತಃ’ (ಶತ. ಬ್ರಾ. ೧೧ । ೬ । ೨ । ೪) ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಆಹುತೇಃ ಕಾರ್ಯಮುಕ್ತಮ್ ; ತಚ್ಚೈತತ್ ಕರ್ತುಃ ಆಹುತಿಲಕ್ಷಣಸ್ಯ ಕರ್ಮಣಃ ಫಲಮ್ ; ನ ಹಿ ಕರ್ತಾರಮನಾಶ್ರಿತ್ಯ ಆಹುತಿಲಕ್ಷಣಸ್ಯ ಕರ್ಮಣಃ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯೇಣ ಉತ್ಕ್ರಾಂತ್ಯಾದಿಕಾರ್ಯಾರಂಭ ಉಪಪದ್ಯತೇ, ಕರ್ತ್ರರ್ಥತ್ವಾತ್ಕರ್ಮಣಃ ಕಾರ್ಯಾರಂಭಸ್ಯ, ಸಾಧನಾಶ್ರಯತ್ವಾಚ್ಚ ಕರ್ಮಣಃ ; ತತ್ರ ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರಸ್ತುತ್ಯರ್ಥತ್ವಾತ್ ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರಸ್ಯೈವ ಕಾರ್ಯಮಿತ್ಯುಕ್ತಂ ಷಟ್ಪ್ರಕಾರಮಪಿ ; ಇಹ ತು ತದೇವ ಕರ್ತುಃ ಫಲಮಿತ್ಯುಪದಿಶ್ಯತೇ ಷಟ್ಪ್ರಕಾರಮಪಿ, ಕರ್ಮಫಲವಿಜ್ಞಾನಸ್ಯ ವಿವಕ್ಷಿತತ್ವಾತ್ । ತದ್ದ್ವಾರೇಣ ಚ ಪಂಚಾಗ್ನಿದರ್ಶನಮ್ ಇಹ ಉತ್ತರಮಾರ್ಗಪ್ರತಿಪತ್ತಿಸಾಧಾನಂ ವಿಧಿತ್ಸಿತಮ್ । ಏವಮ್ , ಅಶೇಷಸಂಸಾರಗತ್ಯುಪಸಂಹಾರಃ, ಕರ್ಮಕಾಂಡಸ್ಯ ಏಷಾ ನಿಷ್ಠಾ — ಇತ್ಯೇತದ್ದ್ವಯಂ ದಿದರ್ಶಯಿಷುಃ ಆಖ್ಯಾಯಿಕಾಂ ಪ್ರಣಯತಿ ॥

ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾಂತರಮಾದಾಯ ತಸ್ಯ ಪೂರ್ವೇಣ ಸಂಬಂಧಂ ಪ್ರತಿಜಾನೀತೇ —

ಶ್ವೇತಕೇತುರಿತಿ ।

ಕೋಽಸೌ ಸಂಬಂಧಸ್ತಮಾಹ —

ಖಿಲೇತಿ ।

ತತ್ರ ಕರ್ಮಕಾಂಡೇ ಜ್ಞಾನಕಾಂಡೇ ವಾ ಯದ್ವಸ್ತು ಪ್ರಾಧಾನ್ಯೇನ ನೋಕ್ತಂ ತದಸ್ಮಿನ್ಕಾಂಡೇ ವಕ್ತವ್ಯಮಸ್ಯ ಖಿಲಾಧಿಕಾರತ್ವಾತ್ತಥಾ ಚ ಪೂರ್ವಮನುಕ್ತಂ ವಕ್ತುಮಿದಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ವಕ್ತವ್ಯಶೇಷಂ ದರ್ಶಯಿತುಂ ವೃತ್ತಂ ಕೀರ್ತಯತಿ —

ಸಪ್ತಮೇತಿ ।

ಸಮುಚ್ಚಯಕಾರಿಣೋ ಮುಮೂರ್ಷೋರಗ್ನಿಪ್ರಾರ್ಥನೇಽಪಿ ಕಿಂ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —

ತತ್ರೇತಿ ।

ಅಧ್ಯಾಯಾವಸಾನಂ ಸಪ್ತಮ್ಯರ್ಥಃ ।

ಸಾಮರ್ಥ್ಯಮೇವ ದರ್ಶಯತಿ —

ಸುಪಥೇತೀತಿ ।

ವಿಶೇಷಣವಶಾದ್ಬಹವೋ ಮಾರ್ಗಾ ಭಾಂತು ಕಿಂ ಪುನಸ್ತೇಷಾಂ ಸ್ವರೂಪಂ ತದಾಹ —

ಪಂಥಾನಶ್ಚೇತಿ ।

ತತ್ರ ವಾಕ್ಯಶೇಷಮನುಕೂಲಯತಿ —

ವಕ್ಷ್ಯತಿ ಚೇತಿ ।

ಸಂಪ್ರತ್ಯಾಕಾಂಕ್ಷಾದ್ವಾರಾ ಸಮನಂತರಬ್ರಾಹ್ಮಣತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ —

ತತ್ರೇತಿ ।

ಉಪಸಂಹ್ರಿಯಮಾಣಾಂ ಸಂಸಾರಗತಿಮೇವ ಪರಿಚ್ಛಿನತ್ತಿ —

ಏತಾವತೀ ಹೀತಿ ।

ದಕ್ಷಿಣೋದಗಧೋಗತ್ಯಾತ್ಮಿಕೇತಿ ಯಾವತ್ ।

ಕರ್ಮವಿಪಾಕಸ್ತರ್ಹಿ ಕುತ್ರೋಪಸಂಹ್ರಿಯತೇ ತತ್ರಾಽಽಹ —

ಏತಾವಾನಿತಿ ।

ಇತಿಶಬ್ದೋ ಯಥೋಕ್ತಸಂಸಾರಗತ್ಯತಿರಿಕ್ತಕರ್ಮವಿಪಾಕಾಭಾವಾತ್ತದುಪಸಂಹಾರಾರ್ಥ ಏವಾಯಮಾರಂಭ ಇತ್ಯುಪಸಂಹಾರಾರ್ಥಃ ।

ಅಥೋದ್ಗೀಥಾಧಿಕಾರೇ ಸರ್ವೋಽಪಿ ಕರ್ಮವಿಪಾಕೋಽನರ್ಥ ಏವೇತ್ಯುಕ್ತತ್ವಾತ್ಪರಿಶಿಷ್ಟಸಂಸಾರಗತ್ಯಭಾವಾತ್ಕಥಂ ಖಿಲಕಾಂಡೇ ತನ್ನಿರ್ದೇಶಸಿದ್ಧಿರತ ಆಹ —

ಯದ್ಯಪೀತಿ ।

ಕಸ್ತರ್ಹಿ ವಿಪಾಕಸ್ತತ್ರೋಕ್ತಸ್ತತ್ರಾಽಽಹ —

ಶಾಸ್ತ್ರೀಯಸ್ಯೇತಿ ।

ತತ್ರ ಸುಕೃತವಿಪಾಕಸ್ಯೈವೋಪನ್ಯಾಸೇ ಹೇತುಮಾಹ —

ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯೇತಿ ।

ಅನಿಷ್ಟವಿಪಾಕಾತ್ತು ವೈರಾಗ್ಯಂ ಸುಕೃತಾಭಿಮುಖ್ಯಾದೇವ ಸಿದ್ಧಮಿತಿ ನ ತತ್ರ ತದ್ವಿವಕ್ಷಾ । ಇಹ ಪುನಃ ಶಾಸ್ತ್ರಸಮಾಪ್ತೌ ಖಿಲಾಧಿಕಾರೇ ತದ್ವಿಪಾಕೋಽಪ್ಯುಪಸಂಹ್ರಿಯತ ಇತಿ ಭಾವಃ ।

ಪ್ರಕಾರಾಂತರೇಣ ಸಂಗತಿಂ ವಕ್ತುಮುಕ್ತಂ ಸ್ಮಾರಯತಿ —

ತತ್ರಾಪೀತಿ ।

ಶಾಸ್ತ್ರೀಯವಿಪಾಕವಿಷಯೇಽಪೀತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಉತ್ತರಗ್ರಂಥಸ್ಯ ವಿಷಯಪರಿಶೇಷಾರ್ಥಂ ಪಾತನಿಕಾಮಾಹ —

ತತ್ರೇತಿ ।

ಲೋಕದ್ವಯಂ ಸಪ್ತಮ್ಯರ್ಥಃ ।

ಪ್ರಾಗನುಕ್ತಮಪಿ ದೇವಯಾನಾದ್ಯತ್ರ ವಕ್ತವ್ಯಮಿತಿ ಕುತೋ ನಿಯಮಸಿದ್ಧಿಸ್ತತ್ರಾಽಽಹ —

ತಚ್ಚೇತಿ ।

ವಕ್ತವ್ಯಶೇಷಸ್ಯ ಸತ್ತ್ವೇ ಫಲಿತಮಾಹ —

ಇತ್ಯತ ಇತಿ ।

ಯತ್ತರ್ಹಿ ಪ್ರಾಗನುಕ್ತಂ ತದ್ದೇವಯಾನಾದಿ ವಕ್ತವ್ಯಂ ಪ್ರಾಗೇವೋಕ್ತಂ ತು ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಾದಿ ಕಸ್ಮಾದುಚ್ಯತೇ ತತ್ರಾಽಽಹ —

ಅಂತೇ ಚೇತಿ ।

ಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯಾಂತೇ ಚೇತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।

ಇತಶ್ಚೇದಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಮಗತಾರ್ಥತ್ವಾದಾರಭ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ —

ಅಪಿ ಚೇತಿ ।

ಏತಾವದಿತ್ಯಾತ್ಮಜ್ಞಾನೋಕ್ತಿಃ । ಅಮೃತತ್ವಂ ತತ್ಸಾಧನಮಿತಿ ಯಾವತ್ । ಚಕಾರಾದುಕ್ತಮಿತ್ಯನುಷಂಗಃ । ಜ್ಞಾನಮೇವಾಮೃತತ್ವೇ ಹೇತುರಿತ್ಯುಕ್ತೋಽರ್ಥಸ್ತತ್ರೇತಿ ಸಪ್ತಮ್ಯರ್ಥಃ ತದರ್ಥೋ ಹೇತ್ವಪದೇಶಾರ್ಥಃ ।

ಕಥಂ ಪುನರ್ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಾ ಕರ್ಮಗತಿರ್ಜ್ಞಾನಮೇವಾಮೃತತ್ವಸಾಧನಮಿತ್ಯತ್ರ ಹೇತುತ್ವಂ ಪ್ರತಿಪದ್ಯತೇ ತತ್ರಾಽಽಹ —

ಯಸ್ಮಾದಿತಿ ।

ವ್ಯಾಪಾರೋಽಸ್ತಿ ಕರ್ಮಣ ಇತಿ ಶೇಷಃ । ಸಾಮರ್ಥ್ಯಾಜ್ಜ್ಞಾನಾತಿರಿಕ್ತಸ್ಯೋಪಾಯಸ್ಯ ಸಂಸಾರಹೇತುತ್ವನಿಯಮಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಪ್ರಕಾರಾಂತರೇಣ ಬ್ರಾಹ್ಮಣತಾತ್ಪರ್ಯಂ ವಕ್ತುಮಗ್ನಿಹೋತ್ರವಿಷಯೇ ಜನಕಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯಸಂವಾದಸಿದ್ಧಮರ್ಥಮನುವದತಿ —

ಅಪಿ ಚೇತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಏತಯೋರಗ್ನಿಹೋತ್ರಾಹುತ್ಯೋಃ ಸಾಯಂ ಪ್ರಾತಶ್ಚಾನುಷ್ಠಿತಯೋರಿತಿ ಯಾವತ್ । ಲೋಕಂ ಪ್ರತ್ಯುತ್ಥಾಯಿನಂ ಯಜಮಾನಂ ಪರಿವೇಷ್ಟ್ಯೇಮಂ ಲೋಕಂ ಪ್ರತ್ಯಾವೃತ್ತಯೋಸ್ತಯೋರನುಷ್ಠಾನೋಪಚಿತಯೋಃ ಪರಲೋಕಂ ಪ್ರತಿ ಸ್ವಾಶ್ರಯೋತ್ಥಾನಹೇತುಂ ಪರಿಣಾಮಮಿತ್ಯೇತದಿತಿ ಪ್ರಶ್ನಷಟ್ಕಮಗ್ನಿಹೋತ್ರವಿಷಯೇ ಜನಕೇನ ಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯಂ ಪ್ರತ್ಯುಕ್ತಮಿತಿ ಸಂಬಂಧಃ । ತತ್ರೇತ್ಯಾಕ್ಷೇಪಗತಪ್ರಶ್ನಷಟ್ಕೋಕ್ತಿಃ ।

ನನು ಫಲವತೋಽಶ್ರವಣಾತ್ಕಸ್ಯೇದಮಾಹುತಿಫಲಂ ನ ಹಿ ತತ್ಸ್ವತಂತ್ರಂ ಸಂಭವತಿ ತತ್ರಾಽಽಹ —

ತಚ್ಚೇತಿ ।

ಕರ್ತೃವಾಚಿಪದಾಭಾವಾದಾಹುತ್ಯಪೂರ್ವಸ್ಯೈವೋತ್ಕ್ರಾಂತ್ಯಾದಿಕರ್ಯಾರಂಭಕತ್ವಾನ್ನ ತತ್ರ ಕರ್ತೃಗಾಮಿಕಫಲಮುಕ್ತಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —

ನ ಹೀತಿ ।

ಕಿಂಚ ಕಾರಕಾಶ್ರಯವತ್ತ್ವಾತ್ಕರ್ಮಣೋ ಯುಕ್ತಂ ತತ್ಫಲಸ್ಯ ಕರ್ತೃಗಾಮಿತ್ವಮಿತ್ಯಾಹ —

ಸಾಧನೇತಿ ।

ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಾಸಂಭವಾದಾಹುತ್ಯೋಃ ಸ್ವಕರ್ತೃಕಯೋರೇವಮಿತ್ಯಾದಿ ವಿವಕ್ಷಿತಂ ಚೇತ್ತರ್ಹಿ ಕಥಂ ತತ್ರ ಕೇವಲಾಹುತ್ಯೋರ್ಗತ್ಯಾದಿ ಗಮ್ಯತೇ ತತ್ರಾಽಽಹ —

ತತ್ರೇತಿ ।

ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರಪ್ರಕರಣಂ ಸಪ್ತಮ್ಯರ್ಥಃ । ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರಸ್ತುತ್ಯರ್ಥತ್ವಾತ್ಪ್ರಶ್ನಪ್ರತಿವಚನರೂಪಸ್ಯ ಸಂದರ್ಭಸ್ಯೇತಿ ಶೇಷಃ ।

ಭವತ್ವೇವಮಗ್ನಿಹೋತ್ರಪ್ರಕರಣಸ್ಥಿತಿಃ ಪ್ರಕೃತೇ ತು ಕಿಮಾಯಾತಂ ತತ್ರಾಽಽಹ —

ಇಹ ತ್ವಿತಿ ।

ಕಿಮಿತಿ ವಿದ್ಯಾಪ್ರಕರಣೇ ಕರ್ಮಫಲವಿಜ್ಞಾನಂ ವಿವಕ್ಷ್ಯತೇ ತತ್ರಾಽಽಹ —

ತದ್ದ್ವಾರೇಣೇತಿ ।

ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾರಂಭಮುಪಪಾದಿತಮುಪಸಂಹರತಿ —

ಏವಮಿತಿ ।

ಸಂಸಾರಗತ್ಯುಪಸಂಹಾರೇಣ ಕರ್ಮವಿಪಾಕಸ್ಯ ಸರ್ವಸ್ಯೈವೋಪಸಂಹಾರಃ ಸಿದ್ಧೋ ಭವತಿ ತದತಿರಿಕ್ತತದ್ವಿಪಾಕಾಭಾವಾದಿತ್ಯಾಹ —

ಕರ್ಮಕಾಂಡಸ್ಯೇತಿ ।

ಯಥೋಕ್ತಂ ವಸ್ತು ದರ್ಶಯಿತುಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಮಾರಭತೇ ಚೇತ್ತತ್ರ ಕಿಮಿತ್ಯಾಖ್ಯಾಯಿಕಾ ಪ್ರಣೀಯತೇ ತತ್ರಾಽಽಹ —

ಇತ್ಯೇತದ್ದ್ವಯಮಿತಿ ।

ಸರ್ವಮೇವ ಪೂರ್ವೋಕ್ತಂ ವಸ್ತು ದರ್ಶಯಿತುಮಿಚ್ಛನ್ವೇದಃ ಸುಖಾವಬೋಧಾರ್ಥಮಾಖ್ಯಾಯಿಕಾಂ ಕರೋತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।