ವೇತ್ಥ ಯಥೇಮಾಃ ಪ್ರಜಾಃ ಪ್ರಯತ್ಯೋ ವಿಪ್ರತಿಪದ್ಯಂತಾ೩ ಇತಿ ನೇತಿ ಹೋವಾಚ ವೇತ್ಥೋ ಯಥೇಮಂ ಲೋಕಂ ಪುನರಾಪದ್ಯಂತಾ೩ ಇತಿ ನೇತಿ ಹೈವೋವಾಚ ವೇತ್ಥೋ ಯಥಾಸೌ ಲೋಕ ಏವಂ ಬಹುಭಿಃ ಪುನಃ ಪುನಃ ಪ್ರಯದ್ಭಿರ್ನ ಸಂಪೂರ್ಯತಾ೩ ಇತಿ ನೇತಿ ಹೈವೋವಾಚ ವೇತ್ಥೋ ಯತಿಥ್ಯಾಮಾಹುತ್ಯಾಂ ಹುತಾಯಾಮಾಪಃ ಪುರುಷವಾಚೋ ಭೂತ್ವಾ ಸಮುತ್ಥಾಯ ವದಂತೀ೩ ಇತಿ ನೇತಿ ಹೈವೋವಾಚ ವೇತ್ಥೋ ದೇವಯಾನಸ್ಯ ವಾ ಪಥಃ ಪ್ರತಿಪದಂ ಪಿತೃಯಾಣಸ್ಯ ವಾ ಯತ್ಕೃತ್ವಾ ದೇವಯಾನಂ ವಾ ಪಂಥಾನಂ ಪ್ರತಿಪದ್ಯಂತೇ ಪಿತೃಯಾಣಂ ವಾಪಿ ಹಿ ನ ಋಷೇರ್ವಚಃ ಶ್ರುತಂ ದ್ವೇ ಸೃತೀ ಅಶೃಣವಂ ಪಿತೃಣಾಮಹಂ ದೇವಾನಾಮುತ ಮರ್ತ್ಯಾನಾಂ ತಾಭ್ಯಾಮಿದಂ ವಿಶ್ವಮೇಜತ್ಸಮೇತಿ ಯದಂತರಾ ಪಿತರಂ ಮಾತರಂ ಚೇತಿ ನಾಹಮತ ಏಕಂಚನ ವೇದೇತಿ ಹೋವಾಚ ॥ ೨ ॥
ಯದ್ಯೇವಮ್ , ವೇತ್ಥ ವಿಜಾನಾಸಿ ಕಿಮ್ , ಯಥಾ ಯೇನ ಪ್ರಕಾರೇಣ ಇಮಾಃ ಪ್ರಜಾಃ ಪ್ರಸಿದ್ಧಾಃ, ಪ್ರಯತ್ಯಃ ಮ್ರಿಯಮಾಣಾಃ, ವಿಪ್ರತಿಪದ್ಯಂತಾ೩ ಇತಿ ವಿಪ್ರತಿಪದ್ಯಂತೇ ; ವಿಚಾರಣಾರ್ಥಾ ಪ್ಲುತಿಃ ; ಸಮಾನೇನ ಮಾರ್ಗೇಣ ಗಚ್ಛಂತೀನಾಂ ಮಾರ್ಗದ್ವೈವಿಧ್ಯಂ ಯತ್ರ ಭವತಿ, ತತ್ರ ಕಾಶ್ಚಿತ್ಪ್ರಜಾ ಅನ್ಯೇನ ಮಾರ್ಗೇಣ ಗಚ್ಛಂತಿ ಕಾಶ್ಚಿದನ್ಯೇನೇತಿ ವಿಪ್ರತಿಪತ್ತಿಃ ; ಯಥಾ ತಾಃ ಪ್ರಜಾ ವಿಪ್ರತಿಪದ್ಯಂತೇ, ತತ್ ಕಿಂ ವೇತ್ಥೇತ್ಯರ್ಥಃ । ನೇತಿ ಹೋವಾಚ ಇತರಃ । ತರ್ಹಿ ವೇತ್ಥ ಉ ಯಥಾ ಇಮಂ ಲೋಕಂ ಪುನಃ ಆಪದ್ಯಂತಾ೩ ಇತಿ, ಪುನರಾಪದ್ಯಂತೇ, ಯಥಾ ಪುನರಾಗಚ್ಛಂತಿ ಇಮಂ ಲೋಕಮ್ । ನೇತಿ ಹೈವೋವಾಚ ಶ್ವೇತಕೇತುಃ । ವೇತ್ಥ ಉ ಯಥಾ ಅಸೌ ಲೋಕ ಏವಂ ಪ್ರಸಿದ್ಧೇನ ನ್ಯಾಯೇನ ಪುನಃ ಪುನರಸಕೃತ್ ಪ್ರಯದ್ಭಿಃ ಮ್ರಿಯಮಾಣೈಃ ಯಥಾ ಯೇನ ಪ್ರಕಾರೇಣ ನ ಸಂಪೂರ್ಯತಾ೩ ಇತಿ, ನ ಸಂಪೂರ್ಯತೇಽಸೌ ಲೋಕಃ, ತತ್ಕಿಂ ವೇತ್ಥ । ನೇತಿ ಹೈವೋವಾಚ । ವೇತ್ಥ ಉ ಯತಿಥ್ಯಾಂ ಯತ್ಸಂಖ್ಯಾಕಾಯಾಮ್ ಆಹುತ್ಯಾಮ್ ಆಹುತೌ ಹುತಾಯಮ್ ಆಪಃ ಪುರುಷವಾಚಃ, ಪುರುಷಸ್ಯ ಯಾ ವಾಕ್ ಸೈವ ಯಾಸಾಂ ವಾಕ್ , ತಾಃ ಪುರುಷವಾಚೋ ಭೂತ್ವಾ ಪುರುಷಶಬ್ದವಾಚ್ಯಾ ವಾ ಭೂತ್ವಾ ; ಯದಾ ಪುರುಷಾಕಾರಪರಿಣತಾಃ, ತದಾ ಪುರುಷವಾಚೋ ಭವಂತಿ ; ಸಮುತ್ಥಾಯ ಸಮ್ಯಗುತ್ಥಾಯ ಉದ್ಭೂತಾಃ ಸತ್ಯಃ ವದಂತೀ೩ ಇತಿ । ನೇತಿ ಹೈವೋವಾಚ । ಯದ್ಯೇವಂ ವೇತ್ಥ ಉ ದೇವಯಾನಸ್ಯ ಪಥೋ ಮಾರ್ಗಸ್ಯ ಪ್ರತಿಪದಮ್ , ಪ್ರತಿಪದ್ಯತೇ ಯೇನ ಸಾ ಪ್ರತಿಪತ್ ತಾಂ ಪ್ರತಿಪದಮ್ , ಪಿತೃಯಾಣಸ್ಯ ವಾ ಪ್ರತಿಪದಮ್ ; ಪ್ರತಿಪಚ್ಛಬ್ದವಾಚ್ಯಮರ್ಥಮಾಹ — ಯತ್ಕರ್ಮ ಕೃತ್ವಾ ಯಥಾವಿಶಿಷ್ಟಂ ಕರ್ಮ ಕೃತ್ವೇತ್ಯರ್ಥಃ, ದೇವಯಾನಂ ವಾ ಪಂಥಾನಂ ಮಾರ್ಗಂ ಪ್ರತಿಪದ್ಯಂತೇ, ಪಿತೃಯಾಣಂ ವಾ ಯತ್ಕರ್ಮ ಕೃತ್ವಾ ಪ್ರತಿಪದ್ಯಂತೇ, ತತ್ಕರ್ಮ ಪ್ರತಿಪದುಚ್ಯತೇ ; ತಾಂ ಪ್ರತಿಪದಂ ಕಿಂ ವೇತ್ಥ, ದೇವಲೋಕಪಿತೃಲೋಕಪ್ರತಿಪತ್ತಿಸಾಧನಂ ಕಿಂ ವೇತ್ಥೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಪ್ಯತ್ರ ಅಸ್ಯಾರ್ಥಸ್ಯ ಪ್ರಕಾಶಕಮ್ ಋಷೇಃ ಮಂತ್ರಸ್ಯ ವಚಃ ವಾಕ್ಯಮ್ ನಃ ಶ್ರುತಮಸ್ತಿ, ಮಂತ್ರೋಽಪಿ ಅಸ್ಯಾರ್ಥಸ್ಯ ಪ್ರಕಾಶಕೋ ವಿದ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಕೋಽಸೌ ಮಂತ್ರ ಇತ್ಯುಚ್ಯತೇ — ದ್ವೇ ಸೃತೀ ದ್ವೌ ಮಾರ್ಗಾವಶೃಣವಂ ಶ್ರುತವಾನಸ್ಮಿ ; ತಯೋಃ ಏಕಾ ಪಿತೃಣಾಂ ಪ್ರಾಪಿಕಾ ಪಿತೃಲೋಕಸಂಬದ್ಧಾ, ತಯಾ ಸೃತ್ಯಾ ಪಿತೃಲೋಕಂ ಪ್ರಾಪ್ನೋತೀತ್ಯರ್ಥಃ ; ಅಹಮಶೃಣವಮಿತಿ ವ್ಯವಹಿತೇನ ಸಂಬಂಧಃ ; ದೇವಾನಾಮ್ ಉತ ಅಪಿ ದೇವಾನಾಂ ಸಂಬಂಧಿನೀ ಅನ್ಯಾ, ದೇವಾನ್ಪ್ರಾಪಯತಿ ಸಾ । ಕೇ ಪುನಃ ಉಭಾಭ್ಯಾಂ ಸೃತಿಭ್ಯಾಂ ಪಿತೄನ್ ದೇವಾಂಶ್ಚ ಗಚ್ಛಂತೀತ್ಯುಚ್ಯತೇ — ಉತ ಅಪಿ ಮರ್ತ್ಯಾನಾಂ ಮನುಷ್ಯಾಣಾಂ ಸಂಬಂಧಿನ್ಯೌ ; ಮನುಷ್ಯಾ ಏವ ಹಿ ಸೃತಿಭ್ಯಾಂ ಗಚ್ಛಂತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ತಾಭ್ಯಾಂ ಸೃತಿಭ್ಯಾಮ್ ಇದಂ ವಿಶ್ವಂ ಸಮಸ್ತಮ್ ಏಜತ್ ಗಚ್ಛತ್ ಸಮೇತಿ ಸಂಗಚ್ಛತೇ । ತೇ ಚ ದ್ವೇ ಸೃತೀ ಯದಂತರಾ ಯಯೋರಂತರಾ ಯದಂತರಾ, ಪಿತರಂ ಮಾತರಂ ಚ, ಮಾತಾಪಿತ್ರೋಃ ಅಂತರಾ ಮಧ್ಯೇ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಕೌ ತೌ ಮಾತಾಪಿತರೌ ? ದ್ಯಾವಾಪೃಥಿವ್ಯೌ ಅಂಡಕಪಾಲೇ ; ‘ಇಯಂ ವೈ ಮಾತಾ ಅಸೌ ಪಿತಾ’ (ಶತ. ಬ್ರಾ. ೧೩ । ೩ । ೯ । ೭) ಇತಿ ಹಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣೇನ । ಅಂಡಕಪಾಲಯೋರ್ಮಧ್ಯೇ ಸಂಸಾರವಿಷಯೇ ಏವ ಏತೇ ಸೃತೀ, ನ ಆತ್ಯಂತಿಕಾಮೃತತ್ವಗಮನಾಯ । ಇತರ ಆಹ — ನ ಅಹಮ್ ಅತಃ ಅಸ್ಮಾತ್ ಪ್ರಶ್ನಸಮುದಾಯಾತ್ ಏಕಂಚನ ಏಕಮಪಿ ಪ್ರಶ್ನಮ್ , ನ ವೇದ, ನಾಹಂ ವೇದೇತಿ ಹೋವಾಚ ಶ್ವೇತಕೇತುಃ ॥