असावित्यादिना यतिथ्यामित्यादिचतुर्थप्रश्नस्य प्राथम्येन निर्णये क्रमभङ्गः स्यात्तत्र च कारणं वाच्यमित्याशङ्क्याऽऽह —

क्रमभङ्गस्त्विति ।

मनुष्यजन्मस्थितिलयानां चतुर्थप्रश्ननिर्णयाधीनतया तस्य प्राधान्यात्प्राधान्ये सत्यर्थक्रममाश्रित्याविवक्षितस्य पाठक्रमस्य भङ्ग इत्यर्थः ।

इन्द्रादीनां कर्मानधिकारित्वाद्द्युलोकस्य चाऽऽहवनीयत्वाप्रसिद्ध्या होमाधारत्वायोगात्प्रत्ययस्य च श्रद्धाया होम्यत्वानुपपत्तेस्तस्मिन्नित्यादि वाक्यमयुक्तमिति शङ्कते —

तत्रेति ।

होमकर्म सप्तम्यर्थः ।

अस्य ब्राह्मणस्य संबन्धग्रन्थे समाधानमस्य चोद्यस्यास्माभिरुक्तमित्याह —

अत इति ।

तदेव दर्शयितुमग्निहोत्रप्रकरणे वृत्तं स्मारयति —

न त्विति ।

किं तदुक्तमिति चेत्तदाह —

ते वा इति ।

आहुत्योः स्वतन्त्रयोरुत्क्रान्त्यादि कथमित्याशङ्क्याऽऽह —

तत्रेति ।

यजमानस्य मृतिकालः सप्तम्यर्थः ।

ससाधनयोरेव तयोरुत्क्रान्तिर्न स्वतन्त्रयोरेवेत्येतदुपपादयति —

यथेत्यादिना ।

इहेति जीवदवस्थोच्यते ।

नष्टानामग्न्यादीनामव्याकृतभावापन्नत्वेनाविशेषप्रसंगान्न तैः सहाऽहुत्योरुत्क्रान्त्यादिसिद्धिरित्याशङ्क्याऽऽह —

तत्राग्निरिति ।

नाशादूर्ध्वमपि प्रातिस्विकशक्तिरूपेणाग्न्यादिरवतिष्ठते तथा चाविशेषप्रसंगाभावादाहुत्योः ससाधनयोरेवोत्क्रान्त्यादिसिद्धिरित्यर्थः ।

यथोक्तयोराहुत्योरुत्क्रान्त्यादिसमर्थनेनाग्निहोत्राद्यपूर्वस्य जगदारम्भकत्वमुक्तं भवतीत्याह —

तद्विद्यमानमिति ।

विद्यमानमेव विशदयति —

अपूर्णेति ।

अथ यथेत्यादितया विधया कथमपि पूर्वकल्पीयं कर्म प्रलयदशायामव्याकृतात्मना स्थितं पुनर्जगदारभतां तथाऽपीदानीन्तनमग्निहोत्रादिकं कर्म कथं जगदारम्भकं भविष्यतीत्याशङ्क्याऽऽह —

तथैवेति ।

विमतमारम्भकं तच्छक्तिमत्त्वात्संप्रतिपन्नवदिति भावः ।

अग्निहोत्रप्रकरणस्यार्थं संगृहीतमुपसंहरति —

एवमिति ।

उक्तमुपजीव्यं प्रकृतब्राह्मणप्रवृत्तिप्रकारं दर्शयति —

इह त्विति ।

उत्तरमार्गप्रतिपत्तिसाधनं विधित्सितमिति संबन्धः ।

किमित्युत्तरमार्गप्रतिपत्तिस्तत्राऽऽह —

विशिष्टेति ।

ब्राह्मणप्रवृत्तिमभिधायासौ वै लोकोग्निरित्यादिवाक्यप्रवृत्तिप्रकारमाह —

इति द्युलोकेति ।

इत्थं ब्राह्मणे स्थिते सतीत्येतत् ।

भवत्वेवं तथाऽपि के देवा इति प्रश्नस्य किमुत्तरं तत्राऽऽह —

तत्रेति ।

उक्तनीत्या पञ्चाग्निदर्शने प्रस्तुते सतीत्येतत् । इहेति व्यवहारभूमिग्रहः ।

कथं तेषां तत्र होतृत्वं तदाह —

ते चेति ।

तथाऽपि कथं द्युलोकोऽग्नौ तेषां होतृत्वं तदाह —

त एवेति ।

तत्फलभोक्तृत्वादित्यत्र तच्छब्दोऽग्निहोत्रादिकर्मविषयस्तद्भोक्तृत्वं च प्राणानां जीवोपाधित्वादवधेयम् । तथा तथा द्युपर्जन्यादिसंबन्धयोग्याकारेणेति यावत् ।

के देवा इति प्रश्नो निर्णीतः संप्रत्यवशिष्टं प्रश्नद्वयं निर्णेतुमाह —

अत्र चेति ।

जीवदवस्थायामिति यावत् । सह कर्त्रेत्यत्र तच्छब्दो द्रष्टव्यः । अमुं लोकमाविशतीति संबन्धः ।

आवेशप्रकारमाह —

धूमादीति ।

कथमेतावता किं पुनः श्रद्धाख्यं हविरिति प्रश्नो निर्णीतस्तत्राऽऽह —

ताः सूक्ष्मा इति ।

तथाऽपि कथं जुह्वतीति प्रश्नस्य कथं निर्णयस्तत्राऽऽह —

सोमलोक इति ।

तथाऽपि तस्या आहुतेः सोमो राजा संभवतीति कथमुच्यते तत्राऽऽह —

तास्तत्रेति ।

निर्णीतेऽर्थे श्रुतिमवतारयति —

तदेतदिति ।

कथं पुनरापः श्रद्धाशब्दवाच्या न हि लोके श्रद्धाशब्दं तासु प्रयुञ्जते तत्राऽऽह —

श्रद्धेति ।

उपक्रमवशादप्यापोऽत्र श्रद्धाशब्दवाच्या इत्याह —

वेत्थेति ।

अपामेव पुरुषशब्दवाच्यानां शरीरारम्भकत्वान्न भूतान्तराणामिति कृत्वा तस्य पञ्चभूतारब्धत्वाभ्युपगमभङ्गः स्यादिति चेन्नेत्याह —

भूयस्त्वादिति ।

अपां पुरुषशब्दवाच्यत्वे हेत्वन्तरमाह —

कर्मेति ।

अथाकर्मप्रयुक्तमपि प्रकृष्टं जन्मास्ति तत्कथमपां सर्वत्र पुरुषशब्दवाच्यत्वं तत्राऽऽह —

कर्मकृतो हीति ।

अन्यथा तत्र तत्र सुखदुःखप्रभेदोपभोगासंभवादिति भावः ।

यदि कर्मापूर्वशब्दवाच्यं भूतसूक्ष्मं सर्वत्र शरीरारम्भकं कथं तर्हि पूर्वमग्निहोत्राहुत्योरेव व्यक्तजगदारम्भकत्वमुक्तं तत्राऽऽह —

तत्रेति ।

लक्ष्यन्तेऽग्निहोत्राहुत्येति शेषः ।

लक्षणायां पूर्वोत्तरवाक्ययोर्गमकमाह —

दाराग्नीति ॥९॥