ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕೋಪನಿಷದ್ಭಾಷ್ಯಮ್
ಷಷ್ಠೋಽಧ್ಯಾಯಃದ್ವಿತೀಯಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಮ್
ಆನಂದಗಿರಿಟೀಕಾ (ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕ)
 
ಅಯಂ ವೈ ಲೋಕೋಽಗ್ನಿರ್ಗೌತಮ ತಸ್ಯ ಪೃಥಿವ್ಯೇವ ಸಮಿದಗ್ನಿರ್ಧೂಮೋ ರಾತ್ರಿರರ್ಚಿಶ್ಚಂದ್ರಮಾ ಅಂಗಾರಾ ನಕ್ಷತ್ರಾಣಿ ವಿಸ್ಫುಲಿಂಗಾಸ್ತಸ್ಮಿನ್ನೇತಸ್ಮಿನ್ನಗ್ನೌ ದೇವಾ ವೃಷ್ಟಿಂ ಜುಹ್ವತಿ ತಸ್ಯಾ ಆಹುತ್ಯಾ ಅನ್ನಂ ಸಂಭವತಿ ॥ ೧೧ ॥
ಅಯಂ ವೈ ಲೋಕೋಽಗ್ನಿರ್ಗೌತಮ । ಅಯಂ ಲೋಕ ಇತಿ ಪ್ರಾಣಿಜನ್ಮೋಪಭೋಗಾಶ್ರಯಃ ಕ್ರಿಯಾಕಾರಕಫಲವಿಶಿಷ್ಟಃ, ಸ ತೃತೀಯೋಽಗ್ನಿಃ । ತಸ್ಯಾಗ್ನೇಃ ಪೃಥಿವ್ಯೇವ ಸಮಿತ್ ; ಪೃಥಿವ್ಯಾ ಹಿ ಅಯಂ ಲೋಕಃ ಅನೇಕಪ್ರಾಣ್ಯುಪಭೋಗಸಂಪನ್ನಯಾ ಸಮಿಧ್ಯತೇ । ಅಗ್ನಿಃ ಧೂಮಃ, ಪೃಥಿವ್ಯಾಶ್ರಯೋತ್ಥಾನಸಾಮಾನ್ಯಾತ್ ; ಪಾರ್ಥಿವಂ ಹಿ ಇಂಧನದ್ರವ್ಯಮ್ ಆಶ್ರಿತ್ಯ ಅಗ್ನಿಃ ಉತ್ತಿಷ್ಠತಿ, ಯಥಾ ಸಮಿದಾಶ್ರಯೇಣ ಧೂಮಃ । ರಾತ್ರಿಃ ಅರ್ಚಿಃ, ಸಮಿತ್ಸಂಬಂಧಪ್ರಭವಸಾಮಾನ್ಯಾತ್ ; ಅಗ್ನೇಃ ಸಮಿತ್ಸಂಬಂಧೇನ ಹಿ ಅರ್ಚಿಃ ಸಂಭವತಿ, ತಥಾ ಪೃಥಿವೀಸಮಿತ್ಸಂಬಂಧೇನ ಶರ್ವರೀ ; ಪೃಥಿವೀಛಾಯಾಂ ಹಿ ಶಾರ್ವರಂ ತಮ ಆಚಕ್ಷತೇ । ಚಂದ್ರಮಾ ಅಂಗಾರಾಃ, ತತ್ಪ್ರಭವತ್ವಸಾಮಾನ್ಯಾತ್ ; ಅರ್ಚಿಷೋ ಹಿ ಅಂಗಾರಾಃ ಪ್ರಭವಂತಿ, ತಥಾ ರಾತ್ರೌ ಚಂದ್ರಮಾಃ ; ಉಪಶಾಂತತ್ವಸಾಮಾನ್ಯಾದ್ವಾ । ನಕ್ಷತ್ರಾಣಿ ವಿಸ್ಫುಲಿಂಗಾಃ, ವಿಸ್ಫುಲಿಂಗವದ್ವಿಕ್ಷೇಪಸಾಮಾನ್ಯಾತ್ । ತಸ್ಮಿನ್ನೇತಸ್ಮಿನ್ನಿತ್ಯಾದಿ ಪೂರ್ವವತ್ । ವೃಷ್ಟಿಂ ಜುಹ್ವತಿ, ತಸ್ಯಾ ಆಹುತೇಃ ಅನ್ನಂ ಸಂಭವತಿ, ವೃಷ್ಟಿಪ್ರಭವತ್ವಸ್ಯ ಪ್ರಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ ವ್ರೀಹಿಯವಾದೇರನ್ನಸ್ಯ ॥

ಏತಲ್ಲೋಕಪೃಥಿವ್ಯೋರ್ದೇಹದೇಹಿಭಾವೇನ ಭೇದ ಇತ್ಯಾಹ —

ಪೃಥಿವೀಚ್ಛಾಯಾಂ ಹೀತಿ ।

‘ಏತಾನಿ ಹಿ ಚಂದ್ರಂ ರಾತ್ರೇಸ್ತಮಸೋ ಮೃತ್ಯೋರ್ಬಿಭ್ಯತಮತ್ಯಪಾರಯನ್’ ಇತಿ ಶ್ರುತೇರಾತ್ರೇಸ್ತಮತ್ವಾವಗಮಾತ್ತಸ್ಯ ಚ ಮೃತ್ಯುರ್ವೈ ತಮಶ್ಛಾಯಾ ಮೃತ್ಯುಮೇವ ತತ್ತಮಶ್ಛಾಯಾಂ ತರತೀತಿ ಭೂಛಾಯಾತ್ವಂ ಶ್ರುತಮ್ । ತಮೋ ರಾಹುಸ್ಥಾನಂ ತಚ್ಚ ಭೂಚ್ಛಾಯೇತಿ ಹಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮ್ –
“ಉಧೃತ್ಯ ಪೃಥಿವೀಚ್ಛಾಯಾಂ ನಿರ್ಮಿತಂ ಮಂಡಲಾಕೃತಿ । ಸ್ವರ್ಭಾನೋಸ್ತು ಬೃಹತ್ಸ್ಥಾನಂ ತೃತೀಯಂ ಯತ್ತಮೋಮಯಮ್ ॥“
ಇತಿ ಸ್ಮೃತೇರಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಸೋಮಚಂದ್ರಮಸೋರಾಶ್ರಯಾಶ್ರಯಿಭಾವೇನ ಭೇದಃ ॥೧೧॥