ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕೋಪನಿಷದ್ಭಾಷ್ಯಮ್
ಷಷ್ಠೋಽಧ್ಯಾಯಃದ್ವಿತೀಯಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಮ್
ಆನಂದಗಿರಿಟೀಕಾ (ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕ)
 
ಅಥ ಯೇ ಯಜ್ಞೇನ ದಾನೇನ ತಪಸಾ ಲೋಕಾಂಜಯಂತಿ ತೇ ಧೂಮಮಭಿಸಂಭವಂತಿ ಧೂಮಾದ್ರಾತ್ರಿಂ ರಾತ್ರೇರಪಕ್ಷೀಯಮಾಣಪಕ್ಷಮಪಕ್ಷೀಯಮಾಣಪಕ್ಷಾದ್ಯಾನ್ಷಣ್ಮಾಸಾಂದಕ್ಷಿಣಾದಿತ್ಯ ಏತಿ ಮಾಸೇಭ್ಯಃ ಪಿತೃಲೋಕಂ ಪಿತೃಲೋಕಾಚ್ಚಂದ್ರಂ ತೇ ಚಂದ್ರಂ ಪ್ರಾಪ್ಯಾನ್ನಂ ಭವಂತಿ ತಾಂಸ್ತತ್ರ ದೇವಾ ಯಥಾ ಸೋಮಂ ರಾಜಾನಮಾಪ್ಯಾಯಸ್ವಾಪಕ್ಷೀಯಸ್ವೇತ್ಯೇವಮೇನಾಂಸ್ತತ್ರ ಭಕ್ಷಯಂತಿ ತೇಷಾಂ ಯದಾ ತತ್ಪರ್ಯವೈತ್ಯಥೇಮಮೇವಾಕಾಶಮಭಿನಿಷ್ಪದ್ಯಂತ ಆಕಾಶಾದ್ವಾಯುಂ ವಾಯೋರ್ವೃಷ್ಟಿಂ ವೃಷ್ಟೇಃ ಪೃಥಿವೀಂ ತೇ ಪೃಥಿವೀಂ ಪ್ರಾಪ್ಯಾನ್ನಂ ಭವಂತಿ ತೇ ಪುನಃ ಪುರುಷಾಗ್ನೌ ಹೂಯಂತೇ ತತೋ ಯೋಷಾಗ್ನೌ ಜಾಯಂತೇ ಲೋಕಾನ್ಪ್ರತ್ಯುತ್ಥಾಯಿನಸ್ಯ ಏವಮೇವಾನುಪರಿವರ್ತಂತೇಽಥ ಯ ಏತೌ ಪಂಥಾನೌ ನ ವಿದುಸ್ತೇ ಕೀಟಾಃ ಪತಂಗಾ ಯದಿದಂ ದಂದಶೂಕಮ್ ॥ ೧೬ ॥
ಅಥ ಪುನಃ ಯೇ ನೈವಂ ವಿದುಃ, ಉತ್ಕ್ರಾಂತ್ಯಾದ್ಯಗ್ನಿಹೋತ್ರಸಂಬದ್ಧಪದಾರ್ಥಷಟ್ಕಸ್ಯೈವ ವೇದಿತಾರಃ ಕೇವಲಕರ್ಮಿಣಃ, ಯಜ್ಞೇನಾಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದಿನಾ, ದಾನೇನ ಬಹಿರ್ವೇದಿ ಭಿಕ್ಷಮಾಣೇಷು ದ್ರವ್ಯಸಂವಿಭಾಗಲಕ್ಷಣೇನ, ತಪಸಾ ಬಹಿರ್ವೇದ್ಯೇವ ದೀಕ್ಷಾದಿವ್ಯತಿರಿಕ್ತೇನ ಕೃಚ್ಛ್ರಚಾಂದ್ರಾಯಣಾದಿನಾ, ಲೋಕಾನ್ ಜಯಂತಿ ; ಲೋಕಾನಿತಿ ಬಹುವಚನಾತ್ ತತ್ರಾಪಿ ಫಲತಾರತಮ್ಯಮಭಿಪ್ರೇತಮ್ । ತೇ ಧೂಮಮಭಿಸಂಭವಂತಿ ; ಉತ್ತರಮಾರ್ಗ ಇವ ಇಹಾಪಿ ದೇವತಾ ಏವ ಧೂಮಾದಿಶಬ್ದವಾಚ್ಯಾಃ, ಧೂಮದೇವತಾಂ ಪ್ರತಿಪದ್ಯಂತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ; ಆತಿವಾಹಿಕತ್ವಂ ಚ ದೇವತಾನಾಂ ತದ್ವದೇವ । ಧೂಮಾತ್ ರಾತ್ರಿಂ ರಾತ್ರಿದೇವತಾಮ್ , ತತಃ ಅಪಕ್ಷೀಯಮಾಣಪಕ್ಷಮ್ ಅಪಕ್ಷೀಯಮಾಣಪಕ್ಷದೇವತಾಮ್ , ತತೋ ಯಾನ್ಷಣ್ಮಾಸಾನ್ ದಕ್ಷಿಣಾಂ ದಿಶಮಾದಿತ್ಯ ಏತಿ ತಾನ್ ಮಾಸದೇವತಾವಿಶೇಷಾನ್ ಪ್ರತಿಪದ್ಯಂತೇ । ಮಾಸೇಭ್ಯಃ ಪಿತೃಲೋಕಮ್ , ಪಿತೃಲೋಕಾಚ್ಚಂದ್ರಮ್ । ತೇ ಚಂದ್ರಂ ಪ್ರಾಪ್ಯ ಅನ್ನಂ ಭವಂತಿ ; ತಾನ್ ತತ್ರಾನ್ನಭೂತಾನ್ , ಯಥಾ ಸೋಮಂ ರಾಜಾನಮಿಹ ಯಜ್ಞೇ ಋತ್ವಿಜಃ ಆಪ್ಯಾಯಸ್ವ ಅಪಕ್ಷೀಯಸ್ವೇತಿ ಭಕ್ಷಯಂತಿ, ಏವಮ್ ಏನಾನ್ ಚಂದ್ರಂ ಪ್ರಾಪ್ತಾನ್ ಕರ್ಮಿಣಃ ಭೃತ್ಯಾನಿವ ಸ್ವಾಮಿನಃ ಭಕ್ಷಯಂತಿ ಉಪಭುಂಜತೇ ದೇವಾಃ ; ‘ಆಪ್ಯಾಯಸ್ವಾಪಕ್ಷೀಯಸ್ವ’ ಇತಿ ನ ಮಂತ್ರಃ ; ಕಿಂ ತರ್ಹಿ ಆಪ್ಯಾಯ್ಯ ಆಪ್ಯಾಯ್ಯ ಚಮಸಸ್ಥಮ್ , ಭಕ್ಷಣೇನ ಅಪಕ್ಷಯಂ ಚ ಕೃತ್ವಾ, ಪುನಃ ಪುನರ್ಭಕ್ಷಯಂತೀತ್ಯರ್ಥಃ ; ಏವಂ ದೇವಾ ಅಪಿ ಸೋಮಲೋಕೇ ಲಬ್ಧಶರೀರಾನ್ ಕರ್ಮಿಣಃ ಉಪಕರಣಭೂತಾನ್ ಪುನಃ ಪುನಃ ವಿಶ್ರಾಮಯಂತಃ ಕರ್ಮಾನುರೂಪಂ ಫಲಂ ಪ್ರಯಚ್ಛಂತಃ — ತದ್ಧಿ ತೇಷಾಮಾಪ್ಯಾಯನಂ ಸೋಮಸ್ಯ ಆಪ್ಯಾಯನಮಿವ ಉಪಭುಂಜತೇ ಉಪಕರಣಭೂತಾನ್ ದೇವಾಃ । ತೇಷಾಂ ಕರ್ಮಿಣಾಮ್ ಯದಾ ಯಸ್ಮಿನ್ಕಾಲೇ, ತತ್ ಯಜ್ಞದಾನಾದಿಲಕ್ಷಣಂ ಸೋಮಲೋಕಪ್ರಾಪಕಂ ಕರ್ಮ, ಪರ್ಯವೈತಿ ಪರಿಗಚ್ಛತಿ ಪರಿಕ್ಷೀಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ, ಅಥ ತದಾ ಇಮಮೇವ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮಾಕಾಶಮಭಿನಿಷ್ಪದ್ಯಂತೇ ; ಯಾಸ್ತಾಃ ಶ್ರದ್ಧಾಶಬ್ದವಾಚ್ಯಾ ದ್ಯುಲೋಕಾಗ್ನೌ ಹುತಾ ಆಪಃ ಸೋಮಾಕಾರಪರಿಣತಾಃ, ಯಾಭಿಃ ಸೋಮಲೋಕೇ ಕರ್ಮಿಣಾಮುಪಭೋಗಾಯ ಶರೀರಮಾರಬ್ಧಮ್ ಅಮ್ಮಯಮ್ , ತಾಃ ಕರ್ಮಕ್ಷಯಾತ್ ಹಿಮಪಿಂಡ ಇವಾತಪಸಂಪರ್ಕಾತ್ ಪ್ರವಿಲೀಯಂತೇ ; ಪ್ರವಿಲೀನಾಃ ಸೂಕ್ಷ್ಮಾ ಆಕಾಶಭೂತಾ ಇವ ಭವಂತಿ ; ತದಿದಮುಚ್ಯತೇ — ‘ಇಮಮೇವಾಕಾಶಮಭಿನಿಷ್ಪದ್ಯಂತೇ’ ಇತಿ । ತೇ ಪುನರಪಿ ಕರ್ಮಿಣಃ ತಚ್ಛರೀರಾಃ ಸಂತಃ ಪುರೋವಾತಾದಿನಾ ಇತಶ್ಚ ಅಮುತಶ್ಚ ನೀಯಂತೇ ಅಂತರಿಕ್ಷಗಾಃ ; ತದಾಹ — ಆಕಾಶಾದ್ವಾಯುಮಿತಿ । ವಾಯೋರ್ವೃಷ್ಟಿಂ ಪ್ರತಿಪದ್ಯಂತೇ ; ತದುಕ್ತಮ್ — ಪರ್ಜನ್ಯಾಗ್ನೌ ಸೋಮಂ ರಾಜಾನಂ ಜುಹ್ವತೀತಿ । ತತೋ ವೃಷ್ಟಿಭೂತಾ ಇಮಾಂ ಪೃಥಿವೀಂ ಪತಂತಿ । ತೇ ಪೃಥಿವೀಂ ಪ್ರಾಪ್ಯ ವ್ರೀಹಿಯವಾದಿ ಅನ್ನಂ ಭವಂತಿ ; ತದುಕ್ತಮ್ — ಅಸ್ಮಿಂಲ್ಲೋಕೇಽಗ್ನೌ ವೃಷ್ಟಿಂ ಜುಹ್ವತಿ ತಸ್ಯಾ ಆಹುತ್ಯಾ ಅನ್ನಂ ಸಂಭವತೀತಿ । ತೇ ಪುನಃ ಪುರುಷಾಗ್ನೌ ಹೂಯಂತೇ ಅನ್ನಭೂತಾ ರೇತಃಸಿಚಿ ; ತತೋ ರೇತೋಭೂತಾ ಯೋಷಾಗ್ನೌ ಹೂಯಂತೇ ; ತತೋ ಜಾಯಂತೇ ; ಲೋಕಂ ಪ್ರತ್ಯುತ್ಥಾಯಿನಃ ತೇ ಲೋಕಂ ಪ್ರತ್ಯುತ್ತಿಷ್ಠಂತಃ ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದಿಕರ್ಮ ಅನುತಿಷ್ಠಂತಿ । ತತೋ ಧೂಮಾದಿನಾ ಪುನಃ ಪುನಃ ಸೋಮಲೋಕಮ್ , ಪುನರಿಮಂ ಲೋಕಮಿತಿ — ತೇ ಏವಂ ಕರ್ಮಿಣಃ ಅನುಪರಿವರ್ತಂತೇ ಘಟೀಯಂತ್ರವತ್ ಚಕ್ರೀಭೂತಾ ಬಂಭ್ರಮತೀತ್ಯರ್ಥಃ, ಉತ್ತರಮಾರ್ಗಾಯ ಸದ್ಯೋಮುಕ್ತಯೇ ವಾ ಯಾವದ್ಬ್ರಹ್ಮ ನ ವಿದುಃ ; ‘ಇತಿ ನು ಕಾಮಯಮಾನಃ ಸಂಸರತಿ’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೪ । ೬) ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಅಥ ಪುನಃ ಯೇ ಉತ್ತರಂ ದಕ್ಷಿಣಂ ಚ ಏತೌ ಪಂಥಾನೌ ನ ವಿದುಃ, ಉತ್ತರಸ್ಯ ದಕ್ಷಿಣಸ್ಯ ವಾ ಪಥಃ ಪ್ರತಿಪತ್ತಯೇ ಜ್ಞಾನಂ ಕರ್ಮ ವಾ ನಾನುತಿಷ್ಠಂತೀತ್ಯರ್ಥಃ ; ತೇ ಕಿಂ ಭವಂತೀತ್ಯುಚ್ಯತೇ — ತೇ ಕೀಟಾಃ ಪತಂಗಾಃ, ಯದಿದಂ ಯಚ್ಚೇದಂ ದಂದಶೂಕಂ ದಂಶಮಶಕಮಿತ್ಯೇತತ್ , ಭವಂತಿ । ಏವಂ ಹಿ ಇಯಂ ಸಂಸಾರಗತಿಃ ಕಷ್ಟಾ, ಅಸ್ಯಾಂ ನಿಮಗ್ನಸ್ಯ ಪುನರುದ್ಧಾರ ಏವ ದುರ್ಲಭಃ । ತಥಾ ಚ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಮ್ — ‘ತಾನೀಮಾನಿ ಕ್ಷುದ್ರಾಣ್ಯಸಕೃದಾವರ್ತೀನಿ ಭೂತಾನಿ ಭವಂತಿ ಜಾಯಸ್ವ ಮ್ರಿಯಸ್ವ’ (ಛಾ. ಉ. ೫ । ೧ । ೮) ಇತಿ । ತಸ್ಮಾತ್ಸರ್ವೋತ್ಸಾಹೇನ ಯಥಾಶಕ್ತಿ ಸ್ವಾಭಾವಿಕಕರ್ಮಜ್ಞಾನಹಾನೇನ ದಕ್ಷಿಣೋತ್ತರಮಾರ್ಗಪ್ರತಿಪತ್ತಿಸಾಧನಂ ಶಾಸ್ತ್ರೀಯಂ ಕರ್ಮ ಜ್ಞಾನಂ ವಾ ಅನುತಿಷ್ಠೇದಿತಿ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಃ ; ತಥಾ ಚೋಕ್ತಮ್ — ‘ಅತೋ ವೈ ಖಲು ದುರ್ನಿಷ್ಪ್ರಪತರಂ ತಸ್ಮಾಜ್ಜುಗುಪ್ಸೇತ’ (ಛಾ. ಉ. ೫ । ೧೦ । ೬) ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಾತ್ ಮೋಕ್ಷಾಯ ಪ್ರಯತೇತೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅತ್ರಾಪಿ ಉತ್ತರಮಾರ್ಗಪ್ರತಿಪತ್ತಿಸಾಧನ ಏವ ಮಹಾನ್ ಯತ್ನಃ ಕರ್ತವ್ಯ ಇತಿ ಗಮ್ಯತೇ, ‘ಏವಮೇವಾನುಪರಿವರ್ತಂತೇ’ ಇತ್ಯುಕ್ತತ್ವಾತ್ । ಏವಂ ಪ್ರಶ್ನಾಃ ಸರ್ವೇ ನಿರ್ಣೀತಾಃ ; ‘ಅಸೌ ವೈ ಲೋಕಃ’ (ಬೃ. ಉ. ೬ । ೨ । ೯) ಇತ್ಯಾರಭ್ಯ ‘ಪುರುಷಃ ಸಂಭವತಿ’ (ಬೃ. ಉ. ೬ । ೨ । ೧೩) ಇತಿ ಚತುರ್ಥಃ ಪ್ರಶ್ನಃ ‘ಯತಿಥ್ಯಾಮಾಹುತ್ಯಾಮ್’ (ಬೃ. ಉ. ೬ । ೨ । ೨) ಇತ್ಯಾದಿಃ ಪ್ರಾಥಮ್ಯೇನ ; ಪಂಚಮಸ್ತು ದ್ವಿತೀಯತ್ವೇನ ದೇವಯಾನಸ್ಯ ವಾ ಪಥಃ ಪ್ರತಿಪದಂ ಪಿತೃಯಾಣಸ್ಯ ವೇತಿ ದಕ್ಷಿಣೋತ್ತರಮಾರ್ಗಪ್ರತಿಪತ್ತಿಸಾಧನಕಥನೇನ ; ತೇನೈವ ಚ ಪ್ರಥಮೋಽಪಿ — ಅಗ್ನೇರಾರಭ್ಯ ಕೇಚಿದರ್ಚಿಃ ಪ್ರತಿಪದ್ಯಂತೇ ಕೇಚಿದ್ಧೂಮಮಿತಿ ವಿಪ್ರತಿಪತ್ತಿಃ ; ಪುನರಾವೃತ್ತಿಶ್ಚ ದ್ವಿತೀಯಃ ಪ್ರಶ್ನಃ — ಆಕಾಶಾದಿಕ್ರಮೇಣೇಮಂ ಲೋಕಮಾಗಚ್ಛಂತೀತಿ ; ತೇನೈವ — ಅಸೌ ಲೋಕೋ ನ ಸಂಪೂರ್ಯತೇ ಕೀಟಪತಂಗಾದಿಪ್ರತಿಪತ್ತೇಶ್ಚ ಕೇಷಾಂಚಿದಿತಿ, ತೃತೀಯೋಽಪಿ ಪ್ರಶ್ನೋ ನಿರ್ಣೀತಃ ॥

ದೇವಯಾನಂ ಪಂಥಾನಮುಕ್ತ್ವಾ ಪಥ್ಯಂತರಂ ವಕ್ತುಂ ವಾಕ್ಯಾಂತರಮಾದಾಯ ಪದದ್ವಯಂ ವ್ಯಾಕರೋತಿ —

ಅಥೇತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಕಥಂ ತೇ ಫಲಭಾಗಿನೋ ಭವಂತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —

ಯಜ್ಞೇನೇತಿ ।

ನನು ದಾನತಪಸೀ ಯಜ್ಞಗ್ರಹಣೇನೈವ ಗೃಹೀತೇ ನ ಪೃಥಗ್ಗ್ರಹೀತವ್ಯೇ ತತ್ರಾಽಽಹ —

ಬಹಿರ್ವೇದೀತಿ ।

ದೀಕ್ಷಾದೀತ್ಯಾದಿಪದೇನ ಪಯೋವ್ರತಾದಿಯಜ್ಞಾಂಗಸಂಗ್ರಹಃ । ತತ್ರೇತಿ ಪಿತೃಲೋಕೋಕ್ತಿಃ ಅಪಿಶಬ್ದೋ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕದೃಷ್ಟಾಂತಾರ್ಥಃ ।

ಧೂಮಸಂಪತ್ತೇರಪುರುಷಾರ್ಥತ್ವಮಾಶಂಕ್ಯೋಕ್ತಮ್ —

ಉತ್ತರಮಾರ್ಗ ಇವೇತಿ ।

ಇಹಾಪೀತಿ ಪಿತೃಯಾಣಮಾರ್ಗೇಽಪೀತ್ಯರ್ಥಃ । ತದ್ವದೇವೇತ್ಯುತ್ತರಮಾರ್ಗಗಾಮಿನೀನಾಂ ದೇವತಾನಾಮಿವೇತ್ಯರ್ಥಃ । ತತ್ರೇತಿ ಪ್ರಕೃತಲೋಕೋಕ್ತಿಃ ।

ಕರ್ಮಿಣಾಂ ತರ್ಹಿ ದೇವೈರ್ಭಕ್ಷ್ಯಮಾಣಾನಾಂ ಚಂದ್ರಲೋಕಪ್ರಾಪ್ತಿರನರ್ಥಾಯೈವೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —

ಉಪಭುಂಜತ ಇತಿ ।

ಅನ್ಯಥಾಪ್ರತಿಭಾಸಂ ವ್ಯಾವರ್ತಯತಿ —

ಆಪ್ಯಾಯಸ್ವೇತಿ ।

ಏವಂ ದೇವಾ ಅಪೀತಿ ಸಂಕ್ಷಿಪ್ತಂ ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕಂ ವಿವೃಣೋತಿ —

ಸೋಮಲೋಕ ಇತಿ ।

ಕಥಂ ಪೌನಃಪುನ್ಯೇನ ವಿಶ್ರಾಂತಿಃ ಸಂಪಾದ್ಯತೇ ತತ್ರಾಽಽಹ —

ಕರ್ಮಾನುರೂಪಮಿತಿ ।

ದೃಷ್ಟಾಂತವದ್ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕೇ ಕಿಮಿತ್ಯಾಪ್ಯಾಯನಂ ನೋಕ್ತಂ ತತ್ರಾಽಽಹ —

ತದ್ಧೀತಿ ।

ಪುನಃ ಪುನರ್ವಿಶ್ರಾಮಾಭ್ಯನುಜ್ಞಾನಮಿತಿ ಯಾವತ್ ।

ಲೋಕದ್ವಯಪ್ರಾಪಕೌ ಪಂಥಾನಾವಿತ್ಥಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯ ಪುನರೇತಲ್ಲೋಕಪ್ರಾಪ್ತಿಪ್ರಕಾರಮಾಹ —

ತೇಷಾಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಕಥಂ ಚಂದ್ರಸ್ಥಲಸ್ಖಲಿತಾನಾಂ ಕರ್ಮಿಣಾಮಾಕಾಶತಾದಾತ್ಮ್ಯಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —

ಯಾಸ್ತಾ ಇತಿ ।

ಸೋಮಾಕಾರಪರಿಣತತ್ವಮೇವ ಸ್ಫೋರಯತಿ —

ಯಾಭಿರಿತಿ ।

ತಸ್ಯ ಝಟಿತಿ ದ್ರವೀಭವನಯೋಗ್ಯತಾಂ ದರ್ಶಯತಿ —

ಅಮ್ಮಯಮಿತಿ ।

ಸಾಭಾವ್ಯಾಪತ್ತಿರುಪಪತ್ತೇರಿತಿ ನ್ಯಾಯೇನಾಽಽಹ —

ಆಕಾಶಭೂತಾ ಇತಿ ।

ಆಕಾಶಾದ್ವಾಯುಪ್ರಾಪ್ತಿಪ್ರಕಾರಮಾಹ —

ತೇ ಪುನರಿತಿ ।

ಅನ್ಯಾಧಿಷ್ಠಿತೇ ಪೂರ್ವವದಭಿಲಾಪಾದಿತಿ ನ್ಯಾಯೇನಾಽಽಹ —

ತೇ ಪೃಥಿವೀಮಿತಿ ।

ರೇತಃಸಿಗ್ಯೋಗೋಽಥೇತಿ ನ್ಯಾಯಮಾಶ್ರಿತ್ಯಾಽಽಹ —

ತೇ ಪುನರಿತಿ ।

ಯೋನೇಃ ಶರೀರಮಿತಿ ನ್ಯಾಯಮನುಸೃತ್ಯಾಽಽಹ —

ತತ ಇತಿ ।

ಉತ್ಪನ್ನಾನಾಂ ಕೇಷಾಂಚಿದಿಷ್ಟಾದಿಕಾರಿತ್ವಮಾಹ —

ಲೋಕಮಿತಿ ।

ಕರ್ಮಾನುಷ್ಠಾನಾನಂತರಂ ತತ್ಫಲಭಾಗಿತ್ವಮಾಹ —

ತತೋ ಧೂಮಾದಿನೇತಿ ।

ಸೋಮಲೋಕೇ ಫಲಭೋಗಾನಂತರಂ ಪುನರೇತಲ್ಲೋಕಪ್ರಾಪ್ತಿಮಾಹ —

ಪುನರಿತಿ ।

ಪೌನಃಪುನ್ಯೇನ ವಿಪರಿವರ್ತನಸ್ಯಾವಧಿಂ ಸೂಚಯತಿ —

ಉತ್ತರಮಾರ್ಗಾಯೇತಿ ।

ಪ್ರಾಗ್ಜ್ಞಾನಾತ್ಸಂಸರಣಂ ಷಷ್ಠೇಽಪಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮಿತ್ಯಾಹ —

ಇತಿ ನ್ವಿತಿ ।

ಸ್ಥಾನದ್ವಯಮಾವೃತ್ತಿಸಹಿತಮುಕ್ತ್ವಾ ಸ್ಥಾನಾಂತರಂ ದರ್ಶಯತಿ —

ಅಥೇತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಸ್ಥಾನದ್ವಯಾತ್ತೃತೀಯೇ ಸ್ಥಾನೇ ವಿಶೇಷಂ ಕಥಯತಿ —

ಏವಮಿತಿ ।

ತೃತೀಯೇ ಸ್ಥಾನೇ ಛಾಂದೋಗ್ಯಶ್ರುತಿಂ ಸಂವಾದಯತಿ —

ತಥಾ ಚೇತಿ ।

ಅಮುಷ್ಯಾ ಗತೇರತಿಕಷ್ಟತ್ವೇ ಪರಿಶಿಷ್ಟಂ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಮಾಚಷ್ಟೇ —

ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।

ಸರ್ವೋತ್ಸಾಹೋ ವಾಕ್ಯಕಾಯಚೇತಸಾಂ ಪ್ರಯತ್ನಃ ।

ಯದುಕ್ತಮಸ್ಯಾಂ ನಿಮಗ್ನಸ್ಯ ಪುನರುದ್ಧಾರೋ ದುರ್ಲಭೋ ಭವತೀತಿ ತತ್ರ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಮನುಕೂಲಯತಿ —

ತಥಾ ಚೇತಿ ।

ಅತೋ ವ್ರೀಹ್ಯಾದಿಭಾವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ತಸ್ಮಾದಿತ್ಯತಿಕಷ್ಟಾತ್ಸಂಸಾರಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ದಕ್ಷಿಣೋತ್ತರಮಾರ್ಗಪ್ರಾಪ್ತಿಸಾಧನೇ ಯತ್ನಸಾಮ್ಯಮಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —

ಅತ್ರಾಪೀತಿ ।

ಪಂಚ ಪ್ರಶ್ನಾನ್ಪ್ರಸ್ತುತ್ಯ ಕಿಮಿತಿ ಪ್ರತ್ಯೇಕಂ ತೇಷಾಂ ನಿರ್ಣಯೋ ನ ಕೃತ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —

ಏವಮಿತಿ ।

ನಿರ್ಣೀತಂ ಪ್ರಕಾರಮೇವ ಸಂಗೃಹ್ಣಾತಿ —

ಅಸಾವಿತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಪ್ರಾಥಮ್ಯೇನ ನಿರ್ಣೀತ ಇತಿ ಸಂಬಂಧಃ । ದೇವಯಾನಸ್ಯೇತ್ಯಾದಿಃ ಪಂಚಮಃ ಪ್ರಶ್ನಃ । ಸ ತು ದ್ವಿತೀಯತ್ವೇನ ದಕ್ಷಿಣಾದಿಮಾರ್ಗಾಪತ್ತಿಸಾಧನೋಕ್ತ್ಯಾ ನಿರ್ಣೀತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ತೇನೈವ ಮಾರ್ಗದ್ವಯಪ್ರಾಪ್ತಿಸಾಧನೋಪದೇಶೇನೈವೇತಿ ಯಾವತ್ ।

ಮೃತಾನಾಂ ಪ್ರಜಾನಾಂ ವಿಪ್ರತಿಪತ್ತಿಃ ಪ್ರಥಮಪ್ರಶ್ನಸ್ತಸ್ಯ ನಿರ್ಣಯಪ್ರಕಾರಮಾಹ —

ಅಗ್ನೇರಿತಿ ।

ದ್ವಿತೀಯಪ್ರಶ್ನಸ್ವರೂಪಮನೂದ್ಯ ತಸ್ಯ ನಿರ್ಣೀತತ್ವಪ್ರಕಾರಂ ಪ್ರಕಟಯತಿ —

ಪುನರಾವೃತ್ತಿಶ್ಚೇತಿ ।

ಆಗಚ್ಛಂತೀತಿ ನಿರ್ಣೀತ ಇತ್ಯುತ್ತರತ್ರ ಸಂಬಂಧಃ । ತೇನೈವ ಪುನರಾವೃತ್ತೇಃ ಸತ್ತ್ವೇನೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಮುಷ್ಯ ಲೋಕಸ್ಯಾಸಂಪೂರ್ತಿರ್ಹಿ ತೃತೀಯಃ ಪ್ರಶ್ನಃ। ಸ ಚ ದ್ವಾಭ್ಯಾಂ ಹೇತುಭ್ಯಾಂ ಪ್ರಾಗುಕ್ತಾಭ್ಯಾಂ ನಿರ್ಧಾರಿತೋ ಭವತೀತಿ ಭಾವಃ ॥೧೬॥