मृत्योर्मुक्त्यतिमुक्ती द्वे पूर्वस्मिन्ब्राह्मणे गते ।।
मृत्युरूपावधृतये परं ब्राह्मणमुच्यते ।। १ ।।
किंलक्षणेन ग्रस्तोऽयं मृत्युनेति प्रचोदिते ।।
ग्रहातिग्रहरूपेण ग्रस्तोऽयमिति कथ्यते ।। २ ।।
अधिभूताधियज्ञादिपरिच्छेदफलात्मकः ।।
मोहासङ्गास्पदो मृत्युर्ग्रहातिग्रहलक्षणः ।। ३ ।।
इतो मुक्तस्य रूपाणि त्वग्न्यादीनि पुराऽब्रवम् ।।
उद्गीथब्राह्मणे पूर्वमश्वलब्राह्मणे तथा ।। ४ ।।
फलं च ज्ञानयुक्तानां कर्मणामेतदिष्यते ।।
उत्पत्त्याद्यन्वयात्तस्मादनित्यं स्याद्घटादिवत् ।। ५ ।।
अतो यथोक्तादेतस्मात्साध्यसाधनलक्षणात् ।।
संसारद्बन्धनान्मोक्षः कर्तव्यो ज्ञानहेतुतः ।। ६ ।।
ज्ञानकर्मफलं दिव्यं यदि नाम पुरोदितम् ।।
ग्रहातिग्रहबन्धेन तथाऽपि सितमेव तत् ।। ७ ।।
वाङ्भनःप्राणरूपाणां त्र्यन्नात्मन्यपि संभवात् ।।
ग्रहातिग्रहरूपाणां नातो मुक्तः प्रजापतिः ।। ८ ।।
वागादयो ग्रहा ज्ञाताश्चतुष्ट्वं चाविवक्षितम् ।।
अतिमोक्षातिदेशोक्तेस्तद्विशेषोऽथ भण्यते ।। ९ ।।
ग्रहा घ्राणादयो ज्ञेया गन्धाद्यास्तदतिग्रहाः ।।
ग्रहैर्गन्धादयो ग्रस्ता ग्रहाश्चाऽऽत्मा च गोचरैः ।। १० ।।
अपानेनाऽऽहृतो गन्धो घ्राणस्यैति वशं यथा ।।
चक्षुरादिग्रहास्तद्वत्प्राणादिसचिवैरिह ।। ११ ।।
गन्धादिविषया धीस्थाः कर्मसंबोधिता यतः ।।
प्रयुञ्जते हि घ्राणादींस्ततस्ते स्युरतिग्रहाः ।। १२ ।।
योऽयं मृत्युरिह प्रोक्तो मृत्युस्तस्यापि चापरः ।।
अस्ति नास्तीति वा ब्रूहि याज्ञवल्क्य यथातथम् ।। १३ ।।
अस्ति चेदनवस्था स्यादनिर्मोक्षो न चेद्भवेत् ।।
इति प्रतिवचः कष्टं मत्वैनं पर्यपृच्छत ।। १४ ।।
न कश्चिन्नियतो भावो मृत्युरित्युपदिश्यते ।।
विनाशको यतो मृत्युर्विनाश्यान्प्रति भण्यते ।। १५ ।।
मृत्योरपि सतो मृत्युरस्त्येवेति मयोच्यते ।।
न चानवस्थेहाऽऽप्नोति सर्वमृत्युत्वकारणात् ।। १६ ।।
सर्वान्नभक्षणादग्निर्मृत्युस्तावदसावपि ।।
अपामन्नं भवन्दृष्टो बह्वीनां तनुविग्रहः ।। १७ ।।
अग्निर्हिरण्यगर्भो वा ह्यापस्तत्कारणं मताः ।।
कार्याणां मारणान्मृत्युः कारणं प्रथितं भुवि ।। १८ ।।
प्रत्यग्याथात्म्यविज्ञानं मृत्युरज्ञानरूपिणः ।।
संसारहेतोर्मृत्योः स्यान्नापीहास्त्यनवस्थितिः ।। १९ ।।
निरुणद्धि यथा जन्म तन्नाशमपि तत्तथा ।।
प्रत्यग्याथात्म्यविज्ञानं नानवस्थाऽप्यतो भवेत् ।। २० ।।
अन्येऽतो मृत्यवो गौणास्तैर्मृतौ स्यात्पुनर्जनिः ।।
प्राक्तनान्यपि जन्मानि सम्यग्ज्ञानं तु हन्ति नः ।। २१ ।।
यथोक्त एव व्याख्याने युक्तेयं स्यात्फलश्रुतिः ।।
न तु निःशेषसंसारविध्वंसिन्यात्मबोधने ।। २२ ।।
समस्तमृत्योस्तमसः सम्यगात्मावबोधनम् ।।
मृत्युस्तत्फलविज्ञप्त्यै परो ग्रन्थोऽवतार्यते ।। २३ ।।
सम्यग्ज्ञातात्मयाथात्म्यो यदाऽयं म्रियते पुमान् ।।
किमुत्क्रामन्त्यतः प्राणा उताहो नेति भण्यताम् ।। २४ ।।
उत्क्रान्तौ स्यादनिर्मोक्षो जन्मार्थं मरणं यतः ।।
अमृतिश्चाप्यनुत्क्रान्तौ सत्सु प्राणेषु का मृतिः ।। २५ ।।
दुःशकोत्तरमित्येवं प्रश्नं मत्वाऽन्वपृच्छत ।।
आर्तभागो मुनिर्विद्वान्स च नेति तमब्रवीत् ।। २६ ।।
अकर्त्रात्मपरिज्ञानाद्ध्वस्ताविद्यस्य सर्वतः ।।
देहान्तरग्रहाभावात्प्राणोत्क्रान्तेरसंभवः ।। २७ ।।
यदैव सम्यग्विज्ञानं जातमस्याऽऽगमोक्तितः ।।
प्राणाः सहेतवः सर्वे तदैवास्ता निरन्वयाः ।। २८ ।।
नान्वयं सहते प्रत्यङ्न चापि व्यतिरेकताम् ।।
कौटस्थ्यैकत्वहेतुभ्यां प्रत्यग्याथात्म्यवस्तुनः ।। २९ ।।
ध्वस्तध्वान्तस्य विज्ञानादतो हेतुफलात्मनाम् ।।
दृशौ स्यात्समवनयः सर्पादीनां यथा स्रजि ।। ३० ।।
न स्वकारणसंसर्गस्तस्य ज्ञानादपह्नुतेः ।।
निष्फलं च भवेज्ज्ञानं यदि कारणसंगतिः ।। ३१ ।।
उत्क्रामन्ति न चेत्प्राणा नायं तर्हि मृतो भवेत् ।।
देहस्यैव मृतेर्नैवं जीवो न म्रियते सदा ।। ३२ ।।
जीवापेतमिति ह्युक्तेर्जन्मादेश्च निषेधतः ।।
यत्संबन्धादचित्कोऽपि जीवतीत्यभिधीयते ।। ३३ ।।
देहस्तस्य कथं मृत्युर्जीवस्येहोपपद्यते ।।
यतोऽतो देहमरणं प्रात्यक्ष्यादुपपद्यते ।। ३४ ।।
प्राणा एव विलीयन्ते किंवाऽन्यदपि कृत्स्नतः ।।
प्रयोजकादि निःशेषं म्रियमाणाद्विपश्चितः ।। ३५ ।।
प्राणमात्रविनाशे स्याद्भूयो जन्म प्रयोजकात् ।।
सप्रयोजकतन्नाशे मुक्तिरस्योपपद्यते ।। ३६ ।।
किमेनं न जहातीति पृष्टो नामेत्यथाब्रवीत् ।।
न किंचिन्न जहातीति प्रसिद्धेरिदमुच्यते ।। ३७ ।।
नाममात्रावशेषं तदित्युक्तौ गम्यते यतः ।।
न किंचिदवशिष्टं स्यादिति यद्वत्तथेह तत् ।। ३८ ।।
शब्दार्थश्चाऽऽकृतिर्यस्मान्नातो नाम विनश्यति ।।
आनन्त्यं नित्यतैवास्य नाम्नो न व्यक्तिभूरिता ।। ३९ ।।
मृत्योः प्रयोजकं यत्स्याद्ग्रहातिग्रहरूपिणः ।।
तत्स्वरूपावधृतये प्रारब्धैषोत्तरा श्रुतिः ।। ४० ।।
वैश्वानरवरादत्र केचिदाहुर्महाधियः ।।
देहद्वयविमोकेऽपि नैव मुक्तः पुमानिति ।। ४१ ।।
नाममात्रावशेषोऽसावन्तरालेऽवतिष्ठते ।।
परात्मनः परिच्छिन्नोऽविद्ययोषररूपया ।। ४२ ।।
उच्छिन्नकामकर्माऽसौ कृत्स्नतत्फलभोगतः ।।
उच्छिन्नाशेषबुद्ध्यादिस्तत्कारणपरिक्षयात् ।। ४३ ।।
अद्वैतदर्शनेनास्य द्वैतदृष्ट्यपनुत्तये ।।
पर आरभ्यते ग्रन्थो ब्रह्मविद्यावबुद्धये ।। ४४ ।।
अत्र यत्प्रतिवक्तव्यं तदुक्तमसकृत्पुरा ।।
जिह्रेम्यत्र पुनर्वक्तुं पुनरुक्तगिरा भृशम् ।। ४५ ।।
भाष्योपात्तमतो ब्रूमो नानुपात्तं कथंचन ।।
पिष्टपेषणवत्सर्वं पूर्वपक्षोक्तिदूषणम् ।। ४६ ।।
द्वैतदृष्ट्यैव निःशेषद्वैतकार्यपरिक्षयात् ।।
न भूतमात्रोपादाने बीजमस्ति मनागपि ।। ४७ ।।
पुमर्थावसितेः शास्रं कृतार्थं विनिवर्तते ।।
अद्वैतदर्शनेनातो नास्ति किंचित्प्रयोजनम् ।। ४८ ।।
अद्वैतदर्शनार्थाय शास्रारम्भोऽत एव च ।।
नैवोपपद्यते कृत्स्नपुरुषार्थावसानतः ।। ४९ ।।
उपपन्नस्तदारम्भो मिथःकार्यपृथक्त्वतः ।।
द्वैताद्वैतात्मसंदृष्ट्योर्दन्तोलूखलयोरिव ।। ५० ।।
आसङ्गकार्यमुच्छिन्नं द्वैतदृष्ट्याऽऽत्मनो यतः ।।
आसङ्ग एव भूतानामुपादानमिहेष्यते ।। ५१ ।।
स एष द्वैतदृष्ट्याऽत्र कर्मपक्षो निराकृतः ।।
कामश्च वासनाः सर्वा माहारजनपूर्विकाः ।। ५२ ।।
सर्वं चेद्विनिवृत्तं स्यात्किमन्यदवशिष्यते ।।
तत्परिच्छेदि विज्ञानमविद्यैवावशिष्यते ।। ५३ ।।
कर्माऽऽरम्भे विकर्त्रेव स्वाश्रयस्य सदेष्यते ।।
इयत्ता कारकावस्था परिच्छिज्ज्ञानमेव तु ।। ५४ ।।
सैषाऽविद्या परिच्छेत्री ययाऽयं परमात्मनः ।।
संसारित्वं परिच्छिन्नो विज्ञानात्मत्वमश्नुते ।। ५५ ।।
निवृत्तो द्वैतविषयाद्यद्यप्येष तथाऽपि तु ।।
संसारावस्थ एवाथं द्वैतत्वाद्ब्रह्मभेदतः ।। ५६ ।।
यतोऽनवसितं वाक्यं पुमर्थानवसानतः ।।
प्रवर्तते पुरेवातो ब्रह्मण्यप्ययसिद्धये ।। ५७ ।।
एकवाक्यत्वमेतस्माद्दूैताद्वैतार्थवाक्ययोः ।।
मोहाध्वस्तेर्न चाशेषः पुरुषार्थः समाप्यते ।। ५८ ।।
परिच्छेदं हि यत्कार्यं तदेव विनिवर्तते ।।
ध्वान्तोच्छित्तौ विकर्तुत्वं कर्मणस्त्वनुवर्तते ।। ५९ ।।
आसङ्गश्च तथैवाऽऽस्ते ते एते सङ्गकर्मणी ।।
अनिवृत्ते सती भूयोऽविद्यां जनयितुं क्षमे ।। ६० ।।
अविनिर्भागवृत्तित्वात्सर्वदैव परस्परम् ।।
न चाविशुद्धे द्वैतार्थे शक्यमद्वैतमीक्षितुम् ।। ६१ ।।
इत्यादिपूर्वपक्षोक्तिदूषणेष्वाभिधास्यते ।।
ग्रन्थभूयस्त्वसंत्रासान्नेह कृत्स्नोऽभिधीयते ।। ६२ ।।
भूरि दूषणमत्रोक्तं श्रुत्या च स्वयमेव च ।।
पुरुषो वा इति ह्युक्त्या तथाऽस्मादिति वाक्यतः ।। ६३ ।।
कारणादक्षरादन्नं पुरुषेणेह कर्मणा ।।
अव्याकृतादिभावेन व्रीह्यादित्वाय जन्यते ।। ६४ ।।
तत्रैवं सति यद्येतद्येतैव हि केवलम् ।।
न जन्यतेऽतः क्षीयेत न त्वेतन्नेह जन्यते ।। ६५ ।।
नित्यं भुङ्क्ते यथैवान्नमात्मा वाग्देहबुद्धिभिः ।।
अक्षीणैः कर्मसंतानैस्तथैव जनयत्यपि ।। ६६ ।।
भूतानि क्षीयमाणानि कर्मणा परमात्मनः ।।
पुरुषेणेह जन्यन्ते तस्मात्स पुरुषोऽक्षितिः ।। ६७ ।।
पूर्वकर्मोपभोगो यः पुरुषाणां शुभाशुभः ।।
तस्मादासङ्गवैशेष्यादन्यस्य प्रक्रिया पुनः ।। ६८ ।।
तत्रैवं सति सासङ्गाः प्रायेण प्राणिनो यतः ।।
अतः कामाशयवशात्सृज्यतेऽन्नं मुहुर्मुहुः ।। ६९ ।।
क्षीयन्तेऽन्याश्च भोगेन चीयन्तेऽन्याश्च कर्मणा ।।
भूतमात्राः प्रदीपस्य संतानेनार्चिषो यथा ।। ७० ।।
परस्परात्तृभोज्यत्वसंस्कारोपनिबन्धनम् ।।
विज्ञानात्मभिरारब्धं बंभ्रमीत्यखिलं जगत् ।। ७१ ।।
विज्ञानात्मा हि यः कश्चित्कर्मणा येन केनचित् ।।
साधियूताधिदैवस्य जगतः सर्गकारणम् ।। ७२ ।।
श्रुत्यैतत्स्वयमेवोक्तं कर्म न क्षीयते यथा ।।
दैववागादिसंपत्तिस्तथा त्र्यन्नात्मदर्शिनः ।। ७३ ।।
इदं तत्तदिदं चेति त्रिषु कालेषु नित्यताम् ।।
प्राहास्य विद्यमानस्य विक्रियामात्रमेव तु ।। ७४ ।।
यद्यत्कामयते चास्मादविद्याकामकर्मणाम् ।।
ब्रह्मण्यवस्थितस्यापि त्वक्षयत्वं श्रुतिर्जगौ ।। ७५ ।।
कृत्स्नप्राप्त्या क्षयो नातो विद्यते कामकर्मणोः ।।
प्रमाणासंभवात्तस्मादसमीचीनमुच्यते ।। ७६ ।।
व्यक्ततायाः क्षयो यस्तु कारणात्मतया श्रुतः ।।
तादृक्क्षयः सुषुप्तेऽपि नैवास्माभिर्निवार्यते ।। ७७ ।।
प्रत्यक्तत्त्वपरिज्ञानजन्मैव ध्वंसहेतुताम् ।।
द्वैतस्यैति पुमर्थश्च नातोऽन्यत्किंचिदिष्यते ।। ७८ ।।
तमेतमिति च तथा सर्वेषामपि कर्मणाम् ।।
प्रत्यग्ज्ञानसमुत्पत्तौ विनियोगः प्रदर्शितः ।। ७९ ।।
भिद्यते हृदयग्रन्थिश्छिद्यन्ते सर्वसंशयाः ।।
क्षीयन्ते चास्य कर्माणि तस्मिन्दृष्टे परावरे ।। ८० ।।
भोगक्षयेण काम्यानां निषिद्धानां च कर्मणाम् ।।
क्षय आरब्धकार्याणां ज्ञानिनोऽपि, न बोधतः ।। ८१ ।।
आभवादर्जितानां तु सर्वेषामपि कर्मणाम् ।।
क्षयोऽनारब्धकार्याणां सम्यग्ज्ञानप्रसूतितः ।। ८२ ।।
ज्ञानोत्पत्तौ क्षये मानं कर्मणां विद्यते यथा ।।
कृत्स्रप्राप्त्या क्षये मानं न तथा किंचिदिष्यते ।। ८३ ।।
परिच्छेत्री न चाविद्या तमोरूपा हि सा यतः ।।
आच्छादिकाऽतः सा युक्ता समस्तव्यस्तरूपिणः ।। ८४ ।।
न चापि मिथ्याविज्ञानं परिच्छेदकमिष्यते ।।
परिच्छिनत्ति किं व्योम नीलज्ञानं मनागपि ।। ८५ ।।
सतो हि व्यञ्जकं मानं, न तु तत्कुम्भकारवत् ।।
मेयवस्त्वनुरोधित्वात्परिच्छेदकता धियः ।। ८६ ।।
यथावस्त्वनुरोधित्वमज्ञनस्यापि चेन्मतम् ।।
मुक्ते मेये सदा मुक्तिर्बन्धो वा स्याद्विपर्यये ।। ८७ ।।
नाऽऽत्माऽनान्मीयकार्यस्य स्यादुपादानकारणम् ।।
अतादात्म्यान्न हि घटं जनयन्तीह तन्तवः ।। ८८ ।।
परात्मनः स्वतोऽविद्या बहिष्ठे कामकर्मणी ।।
आगते नत्वविद्याया भवतैवैतदुच्यते ।। ८९ ।।
न चाप्यविद्यामसतीं शक्नुतः कामकर्मणी ।।
तदकारणतः कर्तुं मृत्स्नेभाश्वादिकं यथा ।। ९० ।।
न चात्यन्तासतो जन्म कुर्याल्लोकेऽपु कारणम् ।।
नर्ते धरां सुवृष्ट्याऽपि पद्मिनीसंभवोऽम्बरात् ।। ९१ ।।
ब्रह्मैव चेदविद्याया जन्मनः कारणं मतम् ।।
तस्मिन्सति समुच्छित्तिरविद्यायाः कथं भवेत् ।। ९२ ।।
आत्यन्तिकी समुच्छित्तिः स्याच्चेन्मोहस्य कारणे ।।
सत्येव नश्वरस्यास्य स्वतः किं साधनैर्वद ।। ९३ ।।
न चेत्ते शक्नुतोऽविद्यां रक्षितुं कामकर्मणी ।।
विद्यमानां विनष्टां तु कर्तुं ते शक्नुतः कथम् ।। ९४ ।।
कामकर्मादिहानेऽपि यद्यविद्याऽवशिष्यते ।।
नेतीति वचसो व्याख्या तथा सति विरुध्यते ।। ९५ ।।
नेतीति प्रथमः शब्दो मूर्तामूर्तनिषेधकृत् ।।
द्वितीयो नेति यः सोऽथ भावनाप्रतिषेधकृत् ।। ९६ ।।
भावनादिविशेषेषु यच्छान्तेष्ववशिष्यते ।।
निष्कलं तत्परं ब्रह्म नेति नेत्युपदिश्यते ।। ९७ ।।
ज्ञातं ब्रह्म यथावच्च न चापागात्ततस्तमः ।।
इत्येतदविरुद्धं स्यात्प्रसादाज्जातवेदसः ।। ९८ ।।
द्वैतार्थस्य विशुद्धिश्च कीदृश्यत्र विवक्षिता ।।
अद्वैतानभिसंबन्धो नाशो वा मलशुद्धिवत् ।। ९९ ।।
समस्तव्यस्तसंदृष्टौ नाद्वैताद्वैूतता पृथक् ।। १०० ।।
तयोरैकात्म्यतो युक्ता नापि तन्नाश इष्यते ।।
नष्टे द्वैतेऽखिले न स्यात्समस्तव्यस्तदर्शनम् ।। १०१ ।।
शीतोष्णयोरिव कथं परस्परविरोधिनोः ।।
एकत्र समवायः स्यात्समस्तव्यस्तधर्मयोः ।। १०२ ।।
अपूर्वादिषु जीवत्सु श्रुतिवाक्येषु शक्यते ।।
नेश्वरेणापि निर्वक्तुं समास्तव्यस्तताऽऽत्मनः ।। १०३ ।।
न च कुम्भादिवदृष्टिरात्मनोऽव्यतिरेकतः ।।
अनात्मत्वप्रसक्तिः स्याद्रष्टृदृश्यप्रभेदतः ।। १०४ ।।
नो चेत्समस्तदृष्ट्यौव व्यस्तदृष्टिः समाप्यते ।।
आत्मनीति श्रुतेर्वाक्यप्रमाणं प्रसज्यते ।। १०५ ।।
येनाश्रुतं श्रुतमिति कस्मिन्न्विति तथा वचः ।।
इत्यादि सुविरुद्धं स्यान्न चापीहापरा मितिः ।। १०६ ।।
समस्तव्यस्तसंदृष्टौ न किंचिदपि दृश्यते ।।
पूर्णाज्ञानैकहेतुत्वाद्रज्जुसर्पादिदृष्टिवत् ।। १०७ ।।
अणून्प्रत्येकशः सर्वान्स गृह्णीयादयत्नतः ।।
द्वैतभेदानिमान्सर्वानेकैकस्य न वेत्ति यः ।। १०८ ।।
सर्वेष्वपि च दृष्टेषु द्वेतभेदेषु केनचित् ।।
आनन्त्यं ब्रह्मता चास्य दुर्घटा स्यात्तथा सति ।। १०९ ।।
द्रव्यदृष्ट्या समीक्ष्यन्ते धर्मा नीलादयो यथा ।।
आत्मदृष्ट्या तथेक्ष्यन्ते नानात्मानो विरोधतः ।। ११० ।।
तथाचेहाऽऽगमवचः पराञ्चीति विरुद्धताम् ।।
आत्मानात्मार्थसंदृष्ट्योः स्फुटं नः प्रत्यपीपदत् ।। १११ ।।
आत्मा वा अर इत्युक्तौ नैवानात्मेक्षणे विधिः ।।
अनूद्यैव यथाप्राप्तमात्मदृष्टिर्विधीयते ।। ११२ ।।
यत्र यत्र विधिर्दृष्टस्तत्र तत्राऽऽत्मकर्मकः ।।
कृत्स्नानात्मानुवादेन प्रत्यग्दृष्टिर्विधीयते ।। ११३ ।।
साध्यसाधनसंबन्धविज्ञानं नान्यतः श्रुतेः ।।
तदन्येषु पदार्थेषु प्रत्यक्षादिप्रमाणतः ।। ११४ ।।
सर्वमानातिवर्त्यात्मप्रतिपत्तौ ततः श्रुतिः ।।
निमित्तत्वेन सन्मानं सुषुप्तोत्थापकोक्तिवत् ।। ११५ ।।
मन्त्राम्नायोऽप्युपन्यस्तो यथेह न विरुध्यते ।।
तथोदर्के प्रवक्ष्यामः सर्वं भद्रं ततोऽस्त्विदम् ।। ११६ ।।
परापरत्वभेदेन द्वे विद्ये समुदीरिते ।।
विद्याविद्ये इहोच्येते तमोवस्त्ववसानतः ।। ११७ ।।
तपो विद्या च विप्रस्य निःश्रेयसकरं परम् ।।
तपसा कल्मषं हन्ति विद्ययाऽमृतमश्नुते ।। ११८ ।।
ध्वस्ताध्यात्मादिसंभेदः प्रत्यङ्भोहैकमात्रभाक् ।।
द्रष्टव्य इत्यादिविधौ प्रवर्तेत जडः कथम् ।। ११९ ।।
इत्यादि पूर्वमेवोक्तं दूषणं दूषितात्मनाम् ।।
आत्मानमेवेत्यत्रैव न भूयोऽत्राभिधीयते ।। १२० ।।
सुविस्पष्टार्थतो भाष्यं टीकां नैव व्यपेक्षते ।।
तस्माद्भाष्याक्षरैरेव शेषोऽर्थोऽत्र प्रतीयताम् ।। १२१ ।।
ग्रहातिग्रहरूपं तत्प्रयुक्तं केन बन्धनम् ।।
प्रयोजकावधृतये याज्ञवल्क्येत्युवाच ह ।। १२२ ।।
कर्माश्रयत्वतो लिङ्गादविद्वानिह गृह्यते ।।
प्रकृताया विभक्तेश्च विभक्त्यन्तरसंश्रयात् ।। १२३ ।।
यत्रास्याविदुषः पुंसो मृतस्याऽऽयुष्परिक्षयात् ।।
स्वयोनिं वाक्समप्येति वातं प्राणोऽनुगच्छति ।। १२४ ।।
अग्न्यादिदेवतांशा ये भोगार्थं कर्मणाऽर्जिताः ।।
वागादिशब्दैरुच्यन्ते त एवात्र न पौरुषाः ।। १२५ ।।
पुंसः कर्मक्षये स्वांशान्संहरन्ति यथायथम् ।।
अग्न्यादिदेवताः सोऽयमुपसंहार उच्यते ।। १२६ ।।
पुंसो देहग्रहे भूयो देहस्थानेषु देवताः ।।
अंशं निदधति स्वं स्वं कर्मभोगप्रसिद्धये ।। १२७ ।।
हृद्याकाश इहाऽऽमेति स्यादाकाशाप्ययत्वतः ।।
प्रश्नस्य विषयत्वेन विज्ञानात्मोपयोगतः ।। १२८ ।।
अधिष्ठातृवियुक्तानि न्यस्तदात्रोपमानि हि ।।
वागादिकरणानीति नालं पुंभोगसिद्धये ।। १२९ ।।
विदेहदेवतः कायं भवत्येष पुमानिति ।।
आश्रयं केति पुंसोऽसावप्राक्षीन्मुनिसत्तमम् ।। १३० ।।
किं कारणात्मतामेति किंवा केनचिदात्मना ।।
अवतिष्ठत एवायं किवा कर्मैव संश्रितः ।। १३१ ।।
गुणान्वा यदि वेशानं कालं वा दैवमेव वा ।।
यदृच्छां संततिं शून्यं विनाशं वेति भण्यताम् ।। १३२ ।।
प्रश्नेन भावितस्तुष्टः पाणिमस्याग्रहीदृषिः ।।
अन्यासाधारणं प्रश्नमप्राक्षीदिति विस्मितः ।। १३३ ।।
असाधारण्यसिद्ध्यर्थमावामेवेत्यतोऽवदत् ।।
विद्यागुप्तिश्च बहुशः श्रुतावपि समीक्ष्यते ।। १३४ ।।
आवयोरेव विज्ञानं यथेदं प्रागभूदितः ।।
आवामेव तथैवोर्ध्वं वेदिष्यावो यथोदितम् ।। १३५ ।।
सजने प्रश्न एतस्मिन्ख्याप्यमाने त्वयोदिते ।।
न सिध्येदावयोरुक्तं प्रयोजनमिदं ध्रुवम् ।। १३६ ।।
न त्वन्योक्तिपरित्रासाद्याज्ञवल्क्योऽब्रवीदिदम् ।।
जल्पे वाद्यतिरेकेण नान्यो वक्ति यतस्ततः ।। १३७ ।।
परिशिष्टानपि प्रश्नानुत्क्रम्य व्याकरोदसौ ।।
सजनादिति नातः स्यादन्योक्तिभयकारणम् ।। १३८ ।।
साध्वेतदिति संभाव्य सजनादुत्ससर्पतुः ।।
याज्ञवल्क्यार्तभागौ तावुत्क्रम्य च जजल्पतुः ।। १३९ ।।
सजनात्तावथोत्क्रम्य मिथस्तत्र यदूचतुः ।।
तत्सर्वं श्रुतिराचख्यावस्मत्प्रियचिकीर्षया ।। १४० ।।
कर्मादिपरतन्त्रत्वात्स्वाश्रयो नायमिष्यते ।।
संसारभूमिवर्तित्वान्न चाऽऽत्मा कारणाश्रयः ।। १४१ ।।
अचित्कत्वात्प्रधानादि पुंसो न स्थानमिष्यते ।।
न कर्म तत्फलं वेत्ति न च कस्यैति संगतिम् ।। १४२ ।।
न चेश्वरे स्थितिस्तस्य शास्रानारम्भसक्तितः ।।
कृतनाशाकृतप्राप्ती प्राप्नुतो नुस्तथा सति ।। १४३ ।।
दैवाधिष्ठित एवायं कर्मकालवशानुगः ।।
प्रवर्ततां चेत्पुरुषो नैवमप्युपपद्यते ।।
जडत्वादिति पूर्वोक्तो दोषोऽत्रापि च विद्यते ।। १४४ ।।
सदेवताकं पूर्वोक्तं समर्थमिति चेन्मतम् ।। १४५ ।।
प्रवृत्तिरप्रवृत्तिर्वा देवतैश्वर्यतः सदा ।।
नियमे हेत्वसद्भावान्न स्यान्नैयमिकी स्थितिः ।। १४६ ।।
न चापि केवलं कर्म पुंसः स्यादाश्रयो यतः ।।
अचेतनत्वानित्यत्वदोषदुष्टं पुरोदितम् ।। १४७ ।।
मयाऽयमनुयातव्यः कर्ता चायं ममाभवत् ।।
कालादिविषयं ज्ञानं ध्वंसिनः कर्मणः कुतः ।। १४८ ।।
यत एवमतः सर्वे कालदैवेश्वरादयः ।।
कर्मप्रधानाः पुंसः स्यादाश्रयोऽयमनुत्तमः ।। १४९ ।।
इठो यदृच्छा नियतिः कारणत्वेन नाऽऽश्रिताः ।।
संततौ चानवस्थानान्नाऽऽश्रयत्वं प्रमाणतः ।। १५० ।।
न कर्म पूर्वस्कन्धेषु नष्टन्वादुपपद्यते ।।
न चेह परिणामः स्यादुत्तरस्कन्धसंगतौ ।। १५१ ।।
अनिष्ठितं न कर्मापि फलायालं भवेत्कचित् ।।
न चैकत्रैकदा स्थानं विरोधाज्जन्मनाशयोः ।। १५२ ।।
न च स्कन्धातिरेकेण स्थिरः कश्चिदपीष्यते ।।
भोगमोक्षाभिसंबन्धी यं प्रत्येतत्प्रवर्तते ।। १५३ ।।
अनारम्भश्च शून्येऽपि यथाऽयमुपलभ्यते ।।
मितेश्चासंभवाच्छून्यं सर्वथा नोपपद्यते ।। १५४ ।।
यत एवमतो न्याय्यं कर्मैवास्य समाश्रयः ।।
संसारभूमौ पुंसः स्यात्कालादेस्तत्प्रधानतः ।। १५५ ।।
कर्मप्राधान्यमेवातः स्वयमेवाब्रवीच्छ्रुतिः ।।
कालदैवेश्वरादिभ्यः कालादेस्तत्प्रयुक्तितः ।। १५६ ।।
सति कर्मणि वैचित्र्यं भूतानामुपपद्यते ।।
कर्मशब्देन विद्या च भावना कर्म चोच्यते ।। १५७ ।।
देहारम्भे न शुद्धस्य कर्मणः शक्तिरिष्यते ।।
तस्मात्र्रितयमप्येतत्कर्मशब्देन भण्यते ।। १५८ ।।
कारणानां यथोक्तानां यच्च तौ प्रशशंसतुः ।।
कर्मैवोक्तेषु सर्वेषु प्रशशंसतुरादरात् ।। १६० ।।
कारणत्वाविशेषेऽपि किं प्रधानमितीक्षणे ।।
कर्मणः स्यात्प्रशंसैवं तत्प्राधान्योपपत्तितः ।। १६१ ।।
वशीकृत्येश्वरादीनि कारणानि स्वतन्त्रवत् ।।
कर्म सिध्यद्यतो दृष्टं प्रधानं कर्म तेन तत् ।। १६२ ।।
क्रियां प्रत्यगुणीभूतं नेश्वराद्यपि सिध्यति ।।
कर्मातस्तेषु सर्वेषु प्रधानमिति भण्यते ।। १६३ ।।
यस्मादेवतः प्रेतो देवताविरहेऽपि ना ।।
देहादस्मात्परिभ्रष्टः कर्मप्राधान्यसंश्रयात् ।। १६४ ।।
पुण्यः पुण्येन भवति पापः पापेन कर्मणा ।।
इति श्रौतं वचो ज्ञेयमागमैकप्रमाणतः ।। १६५ ।।
इति श्रीबृहदारण्यकोपनिषद्भाष्यवार्तिके तृतीयाध्यायस्य द्वितीयमार्तभागब्राह्मणम्