काण्डद्वयस्य नियतपौर्वापर्यप्रयुक्तसम्बन्धमुपनिषत्तात्पर्यं चोक्त्वा प्रत्यक्षरं व्याख्यातुकामः प्रतीकमादत्ते –
ओमित्येतदक्षरमिति ।
तत्र प्रथममोङ्कारस्याभिधायकत्वपक्षमेवावलम्बते –
परमात्मन इति ।
अभिधानान्तरेभ्यो विशेषं दर्शयति –
नेदिष्ठमिति ।
निकटतममतिशयेन प्रियमिति यावत् ।
ओङ्कारस्य नेदिष्ठत्वं समर्थयते –
तस्मिन्निति ।
ओङ्कारस्यान्यत्र परमात्मनामत्वेऽपि प्रकृते किं विवक्षितमित्याशङ्क्याऽऽह –
तदिहेति ।
प्रकृते हि वाक्ये तदोमिति पदमितिशब्दशिरस्कं प्रयुक्तमिति शब्दसामर्थ्यादेव वाचकत्वाद्व्यावर्तितं शब्दस्वरूपमात्रमुपास्यं गम्यते । यत्र हातिपरः प्रयोगो न तत्राभिधेयविवक्षास्ति यथा गौरित्ययमाहेति । तथा चात्रेतिपरत्वादोङ्कारस्य स्वरूपमात्रमुपास्यं विवक्षितमित्यर्थः ।
तथोपास्यत्वार्थं श्रैष्ठ्यं साधयति –
तथा चेति ।
इतिपरप्रयोगवशादभिधायकत्वाभावे सत्यर्चाशब्दितप्रतिमाया भगवत्प्रतीकत्ववदोङ्कारस्यापि परमात्मप्रतीकत्वेन श्रेष्ठत्वादुपास्यत्वसिद्धिरित्यर्थः ।
तदीय श्रैष्ठ्यं सप्रमाणकं निगमयति –
एवमिति ।
सर्ववेदान्तेष्वेतदालम्बनं परमित्यादिषु ।
किञ्च नास्य श्रैष्ठ्यं समर्थनीयं प्रसिद्धत्वादित्याह –
जपेति ।
गायत्र्यादिजपे यज्ञादौ कर्मणि स्वाध्यायस्याऽऽदावन्ते चोङ्कारस्य प्रयोगो दृश्यते ।
“तस्मादोमित्युदाहृत्य यज्ञदानतपःक्रियाः ।
प्रवर्तन्ते विधानोक्ताः सततं ब्रह्मवादिनाम् ॥” (भ.गी. १७ । २४)
“ब्राह्मणः प्रणवं कुर्यादादावन्ते च सर्वदा ।
स्रवत्यनोङ्कृतं पूर्वं परस्ताच्च विशीर्यते ॥” (म.स्मृ. २ । ७४) इति स्मृतेः । “ओमिति ब्राह्मणः प्रवक्ष्यन्नाह” (तै.उ. १ । ८) इत्यादिश्रुतेश्चेत्यर्थः ।
ओमितीत्ययं भागो व्याख्यातः संप्रत्येतदक्षरमित्यस्यार्थमाह –
अत इति ।
श्रेष्ठत्वमुपास्यत्वार्थमनुकृष्यते ।
व्याप्तेश्च समञ्जसमिति न्यायेन विशेषणस्यार्थवत्त्वमभिप्रेत्य रूढिर्योगमपहरतीति न्यायेनाक्षरशब्दस्य प्रकरणमनुसृत्य प्रसिद्धमर्थमाह –
वर्णात्मकमिति ।
ग्रामो दग्धः पटो दग्ध इतिवदेकदेशे समुदायविषयं पदं प्रवृत्तमित्याह –
उद्गीथेति ।
उपास्तिं विभजते –
कर्मेति ।
उद्गीथावयवत्वादोङ्कारे तच्छब्दप्रवृत्तिरित्युक्तत्वादनन्तरवाक्यमकिञ्चित्करमित्याशङ्क्य श्रुत्युक्तो योऽस्मदुक्तो हेतुस्तेन स्फुटीक्रियते ततश्चोत्कृष्यास्माभिर्दर्शित इत्यभिप्रेत्याऽऽह –
स्वयमेवेति ।
ओमित्येतदक्षरमित्यत्रोपासनोत्पत्तिविधिरुक्तः ।
सम्प्रति गुणं विवक्षुर्वाक्यान्तरमादाय व्याचष्टे –
तस्येति ।
एवमुपासनमिति ।
रसतमत्वमाप्तिः समृद्धिरित्येवंगुणकमुपासनं यस्याक्षरस्य तत्तथेत्यर्थः ।
एवंविभूतीति ।
परमः परार्ध्यस्तेनेयं त्रयी विद्या वर्तत इत्याद्या विभूतिः स्तुतिर्यस्य तत्तथेति यावत् ।
एवंफलमिति ।
“आपयिता ह वै कामानाम्” (छा.उ. १ । १ । ७) इत्यादि फलं यस्योपास्यसाक्षात्कारस्य तत्तथोक्तमित्यर्थः । गोदोहनवदाश्रित्य विधानादधिकृताधिकारमिदमुपासनं तथाऽपि पृथगेव पृथग्घ्यप्रतिबन्धः फलमिति न्यायेन फलवत् । फलं याजमानमुद्गातुर्यजमानेन कर्मार्थं क्रीतत्वात्तत्कर्तृकस्योपासनस्यापि यजमानस्य स्वामिनः फलमिति वचनमादिशब्दार्थः ।
वाक्यस्य साकाङ्क्षत्वेनाऽऽनर्थक्यं वारयति –
प्रवर्तत इति ॥ १ ॥