भूम्नः सविशेषत्वं निर्विशेषत्वं वेति प्रश्नपूर्वकं निर्विशेषत्वं निर्धारयति –
किमित्यादिना ।
नान्यच्छृणोति स भूमेति सम्बन्धः ।
किमिति स्पर्शनादिष्वपि सत्सु दर्शनश्रवणयोरेव निषेध्यत्वेनात्र ग्रहणमित्याशङ्क्याऽऽह –
नामेति ।
अनुक्तानां स्पर्शादीनामुपलक्षणार्थत्वेनात्र द्वयोर्ग्रहणं स्पर्शनाद्यविषयत्वस्यापि भूम्नि भावादित्याह –
अन्येषामिति ।
अत्रेति लक्षणवाक्योक्तिः ।
तत्र हेतुमाह –
प्रायश इति ।
यस्मिन्नधिकरणे तत्त्वविचारणायामन्योऽन्यं न पश्यति न श्रुणोति न मनुते न विजानाति स भूमेति द्रष्टृदृश्यादिविकल्पनिषेधेनाध्यासाधिकरणत्वोपलक्षितस्य विकल्पाविषयत्वमेव भूमलक्षणमित्युपसंहरति –
एवमिति ।
उक्तमेव लक्षणं स्फुटयितुं विमृशति –
किमत्रेति ।
लोकप्रसिद्धदर्शनादिविषयत्वाभावमात्रं भूम्नो लक्षणं तन्निषेधेन स्वज्ञेयत्वं वेति विमर्शार्थः ।
कस्मिन्पक्षे को लाभः को वा दोष इति शिष्यः पृच्छति –
किंचात इति ।
आद्यमनूद्य तत्र लाभं दर्शयति –
यदीति ।
अन्यस्य प्रसिद्धस्य दर्शनादेर्विषयत्वं भूम्नि नास्तीत्येतावन्मात्रं तस्य लक्षणमित्युच्यते चेत्सर्वविकल्पातीतः प्रत्यगात्मा भूमेत्यस्मत्पक्षसिद्धिरित्यर्थः ।
द्वितीयं पक्षमनूद्य तस्मिन्दोषं सूचयति –
अथेत्यादिना ।
तमेव दोषं प्रश्नपूर्वकं स्फुटयति –
यद्येवमित्यादिना ।
सति क्रियाकारकफलभेदे कथं संसारनिवृत्तिस्तत्राऽऽह –
क्रियेति ।
सति भेदे क्रियादेः संसारत्वं लोके दृष्टं तद्वैलक्षण्यादेकस्मिन्नेव क्रियाकारकभावस्य न संसारतेति चोदयति –
आत्मैकत्व इति ।
एकस्मिन्क्रियादिभेदस्यासंभवं दर्शयन्नुत्तरमाह –
नाऽऽत्मन इति ।
द्वितीयपक्षस्य दुष्टत्वे स्पष्टीकृते प्रथमपक्षस्यापि समानं दुष्टत्वमिति शिष्यः शङ्कते –
अन्येति ।
आद्यपक्षेऽपि न पश्यतीत्येतावतैव दर्शनाद्यभावलाभाद्यत्रेत्यन्यदिति च विशेषणे व्यर्थे स्यातामित्यर्थः ।
व्यर्थमेवेदृशं वचनमित्याशङ्क्य शिष्यः स्वयमेव ब्रूते –
दृश्यते हीति ।
लोके हि यत्र शून्ये गृहे नान्यत्पश्यति तद्देवदत्तीयमिति प्रयोगो दृश्यते न च तस्य नैरर्थक्यमिष्टं व्यवहाराङ्गत्वात् । यथा च तस्मिन्यथोक्ते धनधान्याद्यदर्शनेऽपि स्तम्भादीन्गृहं च न न पश्यतीति श्रुतस्य नैरर्थक्यं न गम्यते । किं तु तत्र स्तम्भादीनां तस्य च दर्शनमिष्टं तथा यत्र नान्यत्पश्यतीत्यत्रापि विशेषणवैयर्थ्ये समाधानं वक्तव्यमित्यर्थः ।
किं विशेषणार्थवत्त्वानुपपत्त्या भूम्न्यधिकरणाधिकर्तव्यभावः स्वात्मदर्शनं च वाच्यमित्युच्यते किं वा श्रुतस्य गतिर्वक्तव्येति पृच्छ्यते तत्राऽऽद्यं दूषयति –
नेत्यादिना ।
तथा तत्त्वमसीतिवदित्यर्थः । निर्धारितत्वादधिकरणाधिकर्तव्यभेदानुपपत्तिरिति शेषः ।
यच्चान्यत्र पश्यतीति विशेषणादात्मनः स्वदर्शनं वाच्यमिति तत्राऽऽह –
अदृश्य इति ।
द्वितीयमनूद्य गतिमाह –
यत्रेत्यादिना ।
परिहारभागं दृष्टान्तेन स्पष्टयति –
यथेति ।
एकस्मिन्नेव भूम्नि यत्रेति विशेषणमनर्हमपि प्रयुज्यते प्रसिद्धानुवादेनाधिकरणादिविकल्पाविषयत्वलक्षणस्य भूम्नो लक्षणस्य विवक्षितत्वादित्याह –
एवमिति ।
यदविद्यावस्थमन्यदर्शनादि तदनुवादेन नान्यत्पश्यतीति विशेषणं च भूम्नि विरुध्यते दर्शनाद्यविषयत्वलक्षणस्य भूम्नो लक्षणस्य विवक्षितत्वादित्याह –
अविद्येति ।
लक्षणवाक्यार्थमुपसंहरति –
तस्मादिति ।
दर्शनादिसकलसांसारिकव्यवहाराभावोपलक्षितं तत्त्वं भूमेत्यर्थः ।
अथ यत्रेत्यादिवाक्यं व्याकरोति –
अथेति ।
परिच्छिन्नस्याविद्याकालभावित्वं दृष्टान्तेन विवृणोति –
यथेति ।
तत एव परिच्छिन्नत्वादिति यावत् ।
कथं तदमृतमिति भूम्नि तच्छब्दप्रयोगस्तत्राऽऽह –
तच्छब्द इति ।
भूम्नः सुखत्ववचनात्तस्य चाऽऽश्रयं पृच्छति –
स तर्हीति ।
व्यवहारदृष्ट्या प्रश्नो वस्तुदृष्ट्या वेति विकल्प्याऽऽद्यं प्रत्याह –
इत्युक्तवन्तमिति ।
द्वितीयमनूद्य निराकरोति –
यदीति ॥१॥