ಅತೀತಸಂದರ್ಭಸ್ಯೇತ್ಥಮಕ್ಷರೋತ್ಥಮರ್ಥಂ ವಿವಕ್ಷಿತ್ವಾ ತಸ್ಮಿನ್ನೇವ ವಾಕ್ಯವಿಭಾಗಮವಗಮಯತಿ -

ದೃಷ್ಟ್ವಾ ತ್ವಿತಿ ।

‘ಧರ್ಮಕ್ಷೇತ್ರೇ ಕುರುಕ್ಷೇತ್ರೇ’ (ಭ. ಭ. ಗೀ. ೧-೧) ಇತ್ಯಾದಿರಾದ್ಯಶ್ಲೋಕಸ್ತಾವದೇಕಂ ವಾಕ್ಯಮ್ । ಶಾಸ್ರಸ್ಯ ಕಥಾಸಂಬಂಧಪರತ್ವೇನ ಪರ್ಯವಸಾನಾತ್ । ‘ದೃಷ್ಟ್ವಾ’ (ಭ. ಭ. ಗೀ. ೧-೨) ಇತ್ಯಾರಭ್ಯ ಯಾವತ್ ‘ತೂಷ್ಣೀಂ ಬಭೂವ ಹ’ (ಭ. ಭ. ಗೀ. ೨-೯) ಇತಿ ತಾವಚ್ಚೈಕಂ ವಾಕ್ಯಮ್ । ಇತ ಆರಭ್ಯ ‘ಇದಂ ವಚಃ’ (ಭ. ಭ. ಗೀ. ೨-೧೦) ಇತ್ಯೇತದಂತೋ ಗ್ರಂಥೋ ಭವತ್ಯಪರಂ ವಾಕ್ಯಮಿತಿ ವಿಭಾಗಃ ।

ನನು - ಆದ್ಯಶ್ಲೋಕಸ್ಯ ಯುಕ್ತಮೇಕವಾಕ್ಯತ್ವಮ್ , ಪ್ರಕೃತಶಾಸ್ರಸ್ಯ ಮಹಾಭಾರತೇಽವತಾರಾವದ್ಯೋತಿತ್ವಾತ್ , ಅಂತಿಮಸ್ಯಾಪಿ ಸಂಭವತ್ಯೇಕವಾಕ್ಯತ್ವಮರ್ಜುನಾಶ್ವಾಸಾರ್ಥತಯಾ ಪ್ರವೃತ್ತತ್ವಾತ್ , ತನ್ಮಧ್ಯಮಸ್ಯ ತು ಕಥಮೇಕವಾಕ್ಯತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾರ್ಥೈಕತ್ವಾದಿತ್ಯಾಹ -

ಪ್ರಾಣಿನಾಮಿತಿ ।

ಶೋಕಃ - ಮಾನಸಸ್ತಾಪಃ, ಮೋಹಃ - ವಿವೇಕಾಭಾವಃ । ಆದಿಶಬ್ದಸ್ತದವಾಂತರಭೇದಾರ್ಥಃ । ಸ ಏವ ಸಂಸಾರಸ್ಯ ದುಃಖಾತ್ಮನೋ ಬೀಜಭೂತೋ ದೋಷಃ, ತಸ್ಯೋದ್ಭವೇ ಕಾರಣಮಹಂಕಾರೋ ಮಮಕಾರಃ ತದ್ಧೇತುರವಿದ್ಯಾ ಚ ತತ್ಪ್ರದರ್ಶನಾರ್ಥತ್ವೇನೇತಿ ಯೋಜನಾ ।

ಸಂಗೃಹೀತಮರ್ಥಂ ವಿವೃಣೋತಿ -

ತಥಾ ಹೀತಿ ।

ರಾಜ್ಯಂ - ರಾಜ್ಞಃ ಕರ್ಮ ಪರಿಪಾಲನಾದಿ । ಪೂಜಾರ್ಹಾ ಗುರವಃ - ಭೀಷ್ಮದ್ರೋಣಾದಯಃ । ಪುತ್ರಾಃ - ಸ್ವಯಮುತ್ಪಾದಿತಾಃ ಸೌಭದ್ರಾದಯಃ । ಸಂಬಂಧಾಂತರಮಂತರೇಣ ಸ್ನೇಹಗೋಚರಾ ಗುರುಪುತ್ರಪ್ರಭೃತಯೋ ಮಿತ್ರಶಬ್ದೇನೋಚ್ಯಂತೇ । ಉಪಕಾರನಿರಪೇಕ್ಷತಯಾ ಸ್ವಯಮುಪಕಾರಿಣೋ ಹೃದಯಾನುರಾಗಭಾಜೋ ಭಗವತ್ಪ್ರಮುಖಾಃ ಸುಹೃದಃ । ಸ್ವಜನಾಃ - ಜ್ಞಾತಯೋ ದುರ್ಯೋಧನಾದಯಃ । ಸಂಬಂಧಿನಃ - ಶ್ವಶುರಸ್ಯಾಲಪ್ರಭೃತಯೋ ದ್ರುಪದಧೃಷ್ಟದ್ಯುಮ್ನಾದಯಃ । ಪರಂಪರಯಾ ಪಿತೃಪಿತಾಮಹಾದಿಷ್ವನುರಾಗಭಾಜೋ ರಾಜಾನೋ ಬಾಂಧವಾಃ । ತೇಷು ಯಥೋಕ್ತಂ ಪ್ರತ್ಯಯಂ ನಿಮಿತ್ತೀಕೃತ್ಯ ಯಃ ಸ್ನೇಹೋ ಯಶ್ಚ ತೈಃ ಸಹ ವಿಚ್ಛೇದೋ, ಯಚ್ಚೈತೇಷಾಮುಪಘಾತೇ ಪಾತಕಂ ಯಾ ಚ ಲೋಕಗರ್ಹಾ ಸರ್ವಂ ತನ್ನಿಮಿತ್ತಂ ಯಯೋರಾತ್ಮನಃ ಶೋಕಮೋಹಯೋಸ್ತಾವೇತೌ ಸಂಸಾರಬೀಜಭೂತೌ ‘ಕಥಮ್ ? ‘ (ಭ. ಗೀ. ೨. ೪) ಇತ್ಯಾದಿನಾ ದರ್ಶಿತಾವಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಕಥಂ ಪುನರನಯೋಃ ಸಂಸಾರಬೀಜಯೋರರ್ಜುನೇ ಸಂಭಾವನೋಪಪದ್ಯತೇ ? ನ ಹಿ ಪ್ರಥಿತಮಹಾಮಹಿಮ್ನೋ ವಿವೇಕವಿಜ್ಞಾನವತಃ ಸ್ವಧರ್ಮೇ ಪ್ರವೃತ್ತಸ್ಯ ತಸ್ಯ ಶೋಕಮೋಹಾವನರ್ಥಹೇತೂ ಸಂಭಾವಿತಾವಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ವಿವೇಕತಿರಸ್ಕಾರೇಣ ತಯೋರ್ವಿಹಿತಾಕರಣಪ್ರತಿಷಿದ್ಧಾಚರಣಕಾರಣತ್ವಾದನರ್ಥಾಧಾಯಕಯೋರಸ್ತಿ ತಸ್ಮಿನ್ ಸಂಭಾವನೇತ್ಯಾಹ

ಶೋಕಮೋಹಾಭ್ಯಾಮಿತಿ ।

ಭಿಕ್ಷಯಾ ಜೀವನಂ  ಪ್ರಾಣಧಾರಣಮ್ । ಆದಿಶಬ್ದಾತ್ ಅಶೇಷಕರ್ಮಸಂನ್ಯಾಸಲಕ್ಷಣಂ ಪಾರಿವ್ರಾಜ್ಯಮಾತ್ಮಾಭಿಧ್ಯಾನಮಿತ್ಯಾದಿ ಗೃಹ್ಯತೇ ।

ಕಿಂಚ ಅರ್ಜುನೇ ದೃಶ್ಯಮಾನೌ ಶೋಕಮೋಹೌ ಸಂಸಾರಬೀಜಂ, ಶೋಕಮೋಹತ್ವಾತ್ , ಅಸ್ಮದಾದಿನಿಷ್ಠಶೋಕಮೋಹವತ್ , ಇತಿ ಉಪಲಬ್ಧೌ ಶೋಕಮೋಹೌ ಪ್ರತ್ಯೇಕಂ ಪಕ್ಷೀಕೃತ್ಯಾನುಮಾತವ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ -

ತಥಾ ಚೇತಿ ।

ಶೋಕಮೋಹಾದೀತ್ಯಾದಿಶಬ್ದೇನ ಮಿಥ್ಯಾಭಿಮಾನಸ್ನೇಹಗರ್ಹಾದಯೋ ಗೃಹ್ಯಂತೇ । ಸ್ವಭಾವತಃ ಚಿತ್ತದೋಷಸಾಮರ್ಥ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಅಸ್ಮದಾದೀನಾಮಪಿ ಸ್ವಧರ್ಮೇ ಪ್ರವೃತ್ತಾನಾಂ ವಿಹಿತಾಕರಣಾದ್ಯಭಾವಾತ್ ನ ಶೋಕಾದೇಃ ಸಂಸಾರಬೀಜತೇತಿ ದೃಷ್ಟಾಂತಸ್ಯ ಸಾಧ್ಯವಿಕಲತೇತಿ ಚೇತ್ , ತತ್ರಾಹ -

ಸ್ವಧರ್ಮ ಇತಿ

ಕಾಯಾದೀನಾಮಿತ್ಯಾದಿಶಬ್ದಾದವಶಿಷ್ಟಾನೀಂದ್ರಿಯಾಣ್ಯಾದೀಯಂತೇ । ಫಲಾಭಿಸಂಧಿಃ - ತದ್ವಿಷಯೋಽಭಿಲಾಷಃ । ಕರ್ತೃತ್ವಭೋಕ್ತೃತ್ವಾಭಿಮಾನಃ - ಅಹಂಕಾರಃ ।

ಪ್ರಾಗುಕ್ತಪ್ರಕಾರೇಣ ವಾಗಾದಿವ್ಯಾಪಾರೇ ಸತಿ ಕಿಂ ಸಿಧ್ಯತಿ ? ತತ್ರಾಹ -

ತತ್ರೇತಿ ।

ಶುಭಕರ್ಮಾನುಷ್ಠಾನೇನ ಧರ್ಮೋಪಚಯಾದಿಷ್ಟಂ ದೇವಾದಿಜನ್ಮ, ತತಃ ಸುಖಪ್ರಾಪ್ತಿಃ, ಅಶುಭಕರ್ಮಾನುಷ್ಠಾನೇನ ಅಧರ್ಮೋಪಚಯಾದನಿಷ್ಟಂ ತಿರ್ಯಗಾದಿಜನ್ಮ, ತತೋ ದುಃಖಪ್ರಾಪ್ತಿಃ, ವ್ಯಾಮಿಶ್ರಕರ್ಮಾನುಷ್ಠಾನಾದುಭಾಭ್ಯಾಂ ಧರ್ಮಾಧರ್ಮಾಭ್ಯಾಂ ಮನುಷ್ಯಜನ್ಮ, ತತಃ ಸುಖದುಃಖೇ ಭವತಃ । ಏವಮಾತ್ಮಕಃ ಸಂಸಾರಃ ಸಂತತೋ ವರ್ತತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಅರ್ಜುನಸ್ಯಾನ್ಯೇಷಾಂ ಚ ಶೋಕಮೋಹಯೋಃ ಸಂಸಾರಬೀಜತ್ವಮುಪಪಾದಿತಮುಪಸಂಹರತಿ -

ಇತ್ಯತ ಇತಿ ।

ತದೇವಂ ಪ್ರಥಮಾಧ್ಯಾಯಸ್ಯ ದ್ವಿತೀಯಾಧ್ಯಾಯೈಕದೇಶಸಹಿತಸ್ಯ ಆತ್ಮಾಜ್ಞಾನೋತ್ಥನಿವರ್ತನೀಯಶೋಕಮೋಹಾಖ್ಯಸಂಸಾರಬೀಜಪ್ರದರ್ಶನಪರತ್ವಂ ದರ್ಶಯಿತ್ವಾ, ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಸಂದರ್ಭಸ್ಯ ಸಹೇತುಕಸಂಸಾರನಿವರ್ತಕಸಮ್ಯಗ್ಜ್ಞಾನೋಪದೇಶೇ ತಾತ್ಪರ್ಯಂ ದರ್ಶಯತಿ -

ತಯೋಶ್ಚೇತಿ ।

ತತ್ - ಯಥೋಕ್ತಂ ಜ್ಞಾನಮ್ , ಉಪದಿದಿಕ್ಷುಃ - ಉಪದೇಷ್ಟುಮಿಚ್ಛನ್ ಭಗವಾನಾಹೇತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।

ಸರ್ವಲೋಕಾನುಗ್ರಹಾರ್ಥಂ ಯಥೋಕ್ತಂ ಜ್ಞಾನಂ ಭಗವಾನುಪದಿದಿಕ್ಷತೀತ್ಯಯುಕ್ತಮ್ , ಅರ್ಜುನಂ ಪ್ರತ್ಯೇವೋಪದೇಶಾತ್ , ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -

ಅರ್ಜುನಮಿತಿ ।

ನ ಹಿ ತಸ್ಯಾಮವಸ್ಥಾಯಾಮರ್ಜುನಸ್ಯ ಭಗವತಾ ಯಥೋಕ್ತಂ ಜ್ಞಾನಮುಪದೇಷ್ಟುಮಿಷ್ಟಮ್ , ಕಿಂತು ಸ್ವಧರ್ಮಾನುಷ್ಠಾನಾದ್ - ಬುದ್ಧಿಶುದ್ಧ್ಯುತ್ತರಕಾಲಮಿತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯೋಕ್ತಮ್ -

ನಿಮಿತ್ತೀಕೃತ್ಯೇತಿ ।