ಯತ್ ತಾವತ್ ‘ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಂ ಸೇತಿಕರ್ತವ್ಯತಾಕಂ, ಸ್ವಫಲಸಾಧಕಂ, ಕರಣತ್ವಾತ್’ ಇತ್ಯನುಮಾನಂ ತದ್ದೂಷಯತಿ -
ತದಸದಿತಿ ।
ನ ಹಿ ಶುಕ್ತಿಕಾದಿಜ್ಞಾನಮಜ್ಞಾನನಿವೃತ್ತೌ ಸ್ವಫಲೇ ಸಹಕಾರಿ ಕಿಂಚಿದಪೇಕ್ಷತೇ, ತಥಾ ಚ ವ್ಯಭಿಚಾರಾದಸಾಧಕಂ ಕರಣತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯತ್ತು - ಗೀತಾಶಾಸ್ತ್ರೇ ಸಮುಚ್ಚಯಸ್ಯೈವ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತೇತಿ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾತಮ್ , ತದಪಿ ವಿಭಾಗವಚನವಿರುದ್ಧಮಿತ್ಯಾಹ -
ಜ್ಞಾನೇತಿ ।
ಸಾಂಖ್ಯಬುದ್ಧಿರ್ಯೋಗಬುದ್ಧಿಶ್ಚೇತಿ ಬುದ್ಧಿದ್ವಯಮ್ । ತತ್ರ ಸಾಂಖ್ಯಬುದ್ಧ್ಯಾಶ್ರಯಾಂ ಜ್ಞಾನನಿಷ್ಠಾಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತುಂ ಸಾಂಖ್ಯಶಬ್ದಾರ್ಥಮಾಹ -
ಅಶೋಚ್ಯಾನಿತ್ಯಾದಿನೇತಿ ।
‘ಅಶೋಚ್ಯಾನ್’ (ಭ. ಭ. ಗೀ. ೨-೧೧) ಇತ್ಯಾದಿ ‘ಸ್ವಧರ್ಮಮಪಿ ಚಾವೇಕ್ಷ್ಯ’ (ಭ. ಭ. ಗೀ. ೨-೩೧) ಇತ್ಯೇತದಂತಂ ವಾಕ್ಯಂ ಯಾವದ್ಭವಿಷ್ಯತಿ ತಾವತಾ ಗ್ರಂಥೇನ ಯತ್ ಪರಮಾರ್ಥಭೂತಮಾತ್ಮತತ್ತ್ವಂ ಭಗವತಾ ನಿರೂಪಿತಮ್ , ತತ್ ಯಯಾ ಸಮ್ಯಕ್ ಖ್ಯಾಯತೇ - ಪ್ರಕಾಶ್ಯತೇ ಸಾ ವೈದಿಕೀ ಸಮ್ಯಗ್ಬುದ್ಭಿಃ ಸಂಖ್ಯಾ । ತಯಾ ಪ್ರಕಾಶ್ಯತ್ವೇನ ಸಂಬಂಧಿ ಪ್ರಕೃತಂ ತತ್ತ್ವಂ ಸಾಂಖ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಾಂಖ್ಯಶಬ್ದಾರ್ಥಮುಕ್ತವಾ ತತ್ಪ್ರಕಾಶಿಕಾಂ ಬುದ್ಧಿಂ ತದ್ವತಶ್ಚ ಸಾಂಖ್ಯಾನ್ ವ್ಯಾಕರೋತಿ -
ತದ್ವಿಷಯೇತಿ ।
ತದ್ವಿಷಯಾ ಬುದ್ಧಿಃ ಸಾಂಖ್ಯಬುದ್ಧಿರಿತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।
ತಾಮೇವ ಪ್ರಕಟಯತಿ -
ಆತ್ಮನ ಇತಿ ।
‘ನ ಜಾಯತೇ ಮ್ರಿಯತೇ ವಾ’ (ಭ. ಭ. ಗೀ. ೨-೨೦) ಇತ್ಯಾದಿಪ್ರಕರಣಾರ್ಥನಿರೂಪಣದ್ವಾರೇಣ ಆತ್ಮನಃ ಷಡ್ಭಾವವಿಕ್ರಿಯಾಽಸಂಭವಾತ್ ಕೂಟಸ್ಥೋಽಸಾವಿತಿ ಯಾ ಬುದ್ಧಿರುತ್ಪದ್ಯತೇ ಸಾ ಸಾಂಖ್ಯಬುದ್ಧಿಃ, ತತ್ಪರಾಃ ಸಂನ್ಯಾಸಿನಃ ಸಾಂಖ್ಯಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಂಪ್ರತಿ ಯೋಗಬುದ್ಧ್ಯಾಶ್ರಯಾಂ ಕರ್ಮನಿಷ್ಠಾಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತುಕಾಮೋ ಯೋಗಶಬ್ದಾರ್ಥಮಾಹ -
ಏತಸ್ಯಾ ಇತಿ ।
ಯಥೋಕ್ತಬುದ್ಧ್ಯುತ್ಪತ್ತೌ ವಿರೋಧಾದೇವಾನುಷ್ಠಾನಾಯೋಗಾತ್ ತಸ್ಯಾಸ್ತನ್ನಿವರ್ತಕತ್ವಾತ್ ಪೂರ್ವಮೇವ ತದುತ್ಪತ್ತೇರಾತ್ಮನೋ ದೇಹಾದಿವ್ಯತಿರಿಕ್ತತ್ವಾದ್ಯಪೇಕ್ಷಯಾ ಧರ್ಮಾಧರ್ಮೌ ನಿಷ್ಕೃಷ್ಯ ತೇನ ಈಶ್ವರಾರಾಧನರೂಪೇಣ ಕರ್ಮಣಾ ಪುರುಷೋ ಮೋಕ್ಷಾಯ ಯುಜ್ಯತೇ - ಯೋಗ್ಯಃ ಸಂಪದ್ಯತೇ । ತೇನ ಮೋಕ್ಷಸಿದ್ಧಯೇ ಪರಂಪರಯಾ ಸಾಧನೀಭೂತಪ್ರಾಗುಕ್ತಧರ್ಮಾನುಷ್ಠಾನಾತ್ಮಕೋ ಯೋಗ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಥ ಯೋಗಬುದ್ಧಿಂ ವಿಭಜನ್ ಯೋಗಿನೋ ವಿಭಜತೇ -
ತದ್ವಿಷಯೇತಿ ।
ಉಕ್ತೇ ಬುದ್ಧಿದ್ವಯೇ ಭಗವತೋಽಭಿಮತಿಂ ದರ್ಶಯತಿ -
ತಥಾ ಚೇತಿ ।
ಸಾಂಖ್ಯಬುದ್ಧ್ಯಾಶ್ರಯಾ ಜ್ಞಾನನಿಷ್ಠೇತ್ಯೇತದಪಿ ಭಗವತೋಽಭಿಮತಮಿತ್ಯಾಹ -
ತಯೋಶ್ಚೇತಿ ।
ಜ್ಞಾನಮೇವ ಯೋಗೋ ಜ್ಞಾನಯೋಗಃ । ತೇನ ಹಿ ಬ್ರಹ್ಮಣಾ ಯುಜ್ಯತೇ - ತಾದಾತ್ಮ್ಯಮಾಪದ್ಯತೇ । ತೇನ ಸಂನ್ಯಾಸಿನಾಂ ನಿಷ್ಠಾ - ನಿಶ್ಚಯೇನ ಸ್ಥಿತಿಸ್ತಾತ್ಪರ್ಯೇಣ ಪರಿಸಮಾಪ್ತಿಃ, ತಾಂ ಕರ್ಮನಿಷ್ಠಾತೋ ವ್ಯತಿರಿಕ್ತಾಂ ನಿಷ್ಠಯೋರ್ಮಧ್ಯೇ ನಿಷ್ಕೃಷ್ಯ ಭಗವಾನ್ ವಕ್ಷ್ಯತೀತಿ ಯೋಜನಾ । ‘ಲೋಕೇಽಸ್ಮಿನ್ ದ್ವಿವಿಧಾ ನಿಷ್ಠಾ ಪುರಾ ಪ್ರೋಕ್ತಾ ಮಯಾಽನಘ । ಜ್ಞಾನಯೋಗೇನ ಸಾಂಖ್ಯಾನಾಮ್’ (ಭ. ಭ. ಗೀ. ೩-೩) ಇತ್ಯೇತದ್ವಾಕ್ಯಮುಕ್ತಾರ್ಥವಿಷಯಮರ್ಥತೋಽನುವದತಿ -
ಪುರೇತಿ ।
ಯೋಗಬುದ್ಧ್ಯಾಶ್ರಯಾ ಕರ್ಮನಿಷ್ಠೇತ್ಯತ್ರಾಪಿ ಭಗವದನುಮತಿಮಾದರ್ಶಯತಿ -
ತಥಾ ಚೇತಿ ।
ಕರ್ಮೈವ ಯೋಗಃ ಕರ್ಮಯೋಗಃ । ತೇನ ಹಿ ಬುದ್ಧಿಶುದ್ಧಿದ್ವಾರಾ ಮೋಕ್ಷಹೇತುಜ್ಞಾನಾಯ ಪುಮಾನ್ ಯುಜ್ಯತೇ । ತೇನ ನಿಷ್ಠಾಂ ಕರ್ಮಿಣಾಂ ಜ್ಞಾನನಿಷ್ಠಾತೋ ವಿಲಕ್ಷಣಾಂ ಕರ್ಮಯೋಗೇನೇತ್ಯಾದಿನಾ ವಕ್ಷ್ಯತಿ ಭಗವಾನಿತಿ ಯೋಜನಾ ।
ನಿಷ್ಠಾದ್ವಯಂ ಬುದ್ಧಿದ್ವಯಾಶ್ರಯಂ ಭಗವತಾ ವಿಭಜ್ಯೋಕ್ತಮುಪಸಂಹರತಿ -
ಏವಮಿತಿ ।
ಕಯಾ ಪುನರನುಪಪತ್ತ್ಯಾ ಭಗವತಾ ನಿಷ್ಠಾದ್ವಯಂ ವಿಭಜ್ಯೋಕ್ತಮ್ ? ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -
ಜ್ಞಾನಕರ್ಮಣೋರಿತಿ ।
ಕರ್ಮ ಹಿ ಕರ್ತೃತ್ವಾನೇಕತ್ವಬುದ್ಧ್ಯಾಶ್ರಯಮ್ , ಜ್ಞಾನಂ ಪುನರಕರ್ತೃತ್ವೈಕತ್ವಬುದ್ಧ್ಯಾಶ್ರಯಮ್ । ತದುಭಯಮಿತ್ಥಂ ವಿರುದ್ಧಸಾಧನಸಾಧ್ಯತ್ವಾತ್ ನ ಏಕಾವಸ್ಥಸ್ಯೈವ ಪುರುಷಸ್ಯ ಸಂಭವತಿ । ಅತೋ ಯುಕ್ತಮೇವ ತಯೋರ್ವಿಭಾಗವಚನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಭಗವದುಕ್ತವಿಭಾಗವಚನಸ್ಯ ಮೂಲತ್ವೇನ ಶ್ರುತಿಮುದಾಹರತಿ-
ಯಥೇತಿ ।
ತತ್ರ ಜ್ಞಾನನಿಷ್ಠಾವಿಷಯಂ ವಾಕ್ಯಂ ಪಠತಿ -
ಏತಮೇವೇತಿ ।
ಪ್ರಕೃತಮಾತ್ಮಾನಂ ನಿತ್ಯವಿಜ್ಞಪ್ತಿಸ್ವಭಾವಂ ವೇದಿತುಮಿಚ್ಛಂತಃ ತ್ರಿವಿಧೇಽಪಿ ಕರ್ಮಫಲೇ ವೈತೃಷ್ಣ್ಯಭಾಜಃ ಸರ್ವಾಣಿ ಕರ್ಮಾಣಿ ಪರಿತ್ಯಜ್ಯ ಜ್ಞಾನನಿಷ್ಠಾ ಭವಂತೀತಿ ಪಂಚಮಲಕಾರಸ್ವೀಕಾರೇಣ ಸಂನ್ಯಾಸವಿಧಿಂ ವಿವಕ್ಷಿತ್ವಾ, ತಸ್ಯೈವ ವಿಧೇಃ ಶೇಷೇಣಾರ್ಥವಾದೇನ ‘ಕಿಂ ಪ್ರಜಯಾ’ (ಬೃ. ಉ. ೪-೪-೨೨) ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಮೋಕ್ಷಫಲಂ ಜ್ಞಾನಮುಕ್ತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು - ಫಲಾಭಾವಾತ್ ಪ್ರಜಾಕ್ಷೇಪೋ ನೋಪಪದ್ಯತೇ, ಪುತ್ರೇಣೈತಲ್ಲೋಕಜಯಸ್ಯ ವಾಕ್ಯಾಂತರಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ , ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ವಿದುಷಾಂ ಪ್ರಜಾಸಾಧ್ಯಮನುಷ್ಯಲೋಕಸ್ಯ ಆತ್ಮವ್ಯತಿರೇಕೇಣಾಭಾವಾತ್ , ಆತ್ಮನಶ್ಚಾಸಾಧ್ಯತ್ವಾದಾಕ್ಷೇಪೋ ಯುಕ್ತಿಮಾನಿತಿ ವಿವಕ್ಷಿತ್ವಾಹ -
ಯೇಷಾಮಿತಿ ।
ಇತಿ ಜ್ಞಾನಂ ದರ್ಶಿತಮಿತಿ ಶೇಷಃ ।
ತಸ್ಮಿನ್ನೇವ ಬ್ರಾಹ್ಮಣೇ ಕರ್ಮನಿಷ್ಠಾವಿಷಯಂ ವಾಕ್ಯಂ ದರ್ಶಯತಿ -
ತತ್ರೈವೇತಿ ।
ಪ್ರಾಕೃತತ್ವಮ್ - ಅತತ್ತ್ವದರ್ಶಿತ್ವೇನಾಜ್ಞತ್ವಮ್ । ಸ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಚಾರೀ ಸನ್ ಗುರುಸಮೀಪೇ ಯಥಾವಿಧಿ ವೇದಮಧೀತ್ಯ ಅರ್ಥಜ್ಞಾನಾರ್ಥಂ ಧರ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾಂ ಕೃತ್ವಾ ತದುತ್ತರಕಾಲಂ ಲೋಕತ್ರಯಪ್ರಾಪ್ತಿಸಾಧನಂ ಪುತ್ರಾದಿತ್ರಯಂ ‘ಸೋಽಕಾಮಯತ ಜಾಯಾ ಮೇ ಸ್ಯಾತ್’ (ಬೃ. ಉ. ೧-೪-೧೭) ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಕಾಮಿತವಾನಿತಿ ಶ್ರುತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಿತ್ತಂ ವಿಭಜತೇ -
ದ್ವಿಪ್ರಕಾರಮಿತಿ ।
ತದೇವ ಪ್ರಕಾರದ್ವೈರೂಪ್ಯಮಾಹ -
ಮಾನುಷಮಿತಿ ।
ಮಾನುಷಂ ವಿತ್ತಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ -
ಕರ್ಮರೂಪಮಿತಿ ।
ತಸ್ಯ ಫಲಪರ್ಯವಸಾಯಿತ್ವಮಾಹ -
ಪಿತೃಲೋಕೇತಿ ।
ದೈವಂ ವಿತ್ತಂ ವಿಭಜತೇ -
ವಿದ್ಯಾಂ ಚೇತಿ ।
ತಸ್ಯಾಪಿ ಫಲನಿಷ್ಠತ್ವಮಾಹ -
ದೇವೇತಿ ।
ಕರ್ಮನಿಷ್ಠಾವಿಷಯತ್ವೇನೋದಾಹೃತಶ್ರುತೇಸ್ತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ -
ಅವಿದ್ಯೇತಿ ।
ಅಜ್ಞಸ್ಯ ಕಾಮನಾವಿಶಿಷ್ಟಸ್ಯೈವ ಕರ್ಮಾಣಿ ‘ಸೋಽಕಾಮಯತ’ (ಬೃ. ಉ. ೧-೪-೧೭) ಇತ್ಯಾದಿನಾ ದರ್ಶಿತಾನೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಜ್ಞಾನನಿಷ್ಠಾವಿಷಯತ್ವೇನ ದರ್ಶಿತಶ್ರುತೇರಪಿ ತಾತ್ಪರ್ಯಂ ದರ್ಶಯತಿ -
ತೇಭ್ಯ ಇತಿ ।
ಕರ್ಮಸು ವಿರಕ್ತಸ್ಯೈವ ಸಂನ್ಯಾಸ - ಪೂರ್ವಿಕಾ ಜ್ಞಾನನಿಷ್ಠಾ ಪ್ರಾಗುದಾಹೃತಶ್ರುತ್ಯಾ ದರ್ಶಿತೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅವಸ್ಥಾಭೇದೇನ ಜ್ಞಾನಕರ್ಮಣೋರ್ಭಿನ್ನಾಧಿಕಾರತ್ವಸ್ಯ ಶ್ರುತತ್ವಾತ್ ತನ್ಮೂಲೇನ ಭಗವತೋ ವಿಭಾಗವಚನೇನ ಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯ ಸಮುಚ್ಚಯಪರತ್ವಂ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾತಮಪಬಾಧಿತಮಿತಿ ಸಾಧಿತಮ್ । ಕಿಂಚ ಸಮುಚ್ಚಯೋ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಶ್ರೌತೇನ, ಸ್ಮಾರ್ತೇನ ವಾ ಕರ್ಮಣಾ ವಿವಕ್ಷ್ಯತೇ ? ಯದಿ ಪ್ರಥಮಸ್ತತ್ರಾಹ -
ತದೇತದಿತಿ ।