యత్ తావత్ ‘బ్రహ్మజ్ఞానం సేతికర్తవ్యతాకం, స్వఫలసాధకం, కరణత్వాత్’ ఇత్యనుమానం తద్దూషయతి -
తదసదితి ।
న హి శుక్తికాదిజ్ఞానమజ్ఞాననివృత్తౌ స్వఫలే సహకారి కిఞ్చిదపేక్షతే, తథా చ వ్యభిచారాదసాధకం కరణత్వమిత్యర్థః ।
యత్తు - గీతాశాస్త్రే సముచ్చయస్యైవ ప్రతిపాద్యతేతి ప్రతిజ్ఞాతమ్ , తదపి విభాగవచనవిరుద్ధమిత్యాహ -
జ్ఞానేతి ।
సాఙ్ఖ్యబుద్ధిర్యోగబుద్ధిశ్చేతి బుద్ధిద్వయమ్ । తత్ర సాఙ్ఖ్యబుద్ధ్యాశ్రయాం జ్ఞాననిష్ఠాం వ్యాఖ్యాతుం సాఙ్ఖ్యశబ్దార్థమాహ -
అశోచ్యానిత్యాదినేతి ।
‘అశోచ్యాన్’ (భ. భ. గీ. ౨-౧౧) ఇత్యాది ‘స్వధర్మమపి చావేక్ష్య’ (భ. భ. గీ. ౨-౩౧) ఇత్యేతదన్తం వాక్యం యావద్భవిష్యతి తావతా గ్రన్థేన యత్ పరమార్థభూతమాత్మతత్త్వం భగవతా నిరూపితమ్ , తత్ యయా సమ్యక్ ఖ్యాయతే - ప్రకాశ్యతే సా వైదికీ సమ్యగ్బుద్భిః సఙ్ఖ్యా । తయా ప్రకాశ్యత్వేన సమ్బన్ధి ప్రకృతం తత్త్వం సాఙ్ఖ్యమిత్యర్థః ।
సాఙ్ఖ్యశబ్దార్థముక్తవా తత్ప్రకాశికాం బుద్ధిం తద్వతశ్చ సాఙ్ఖ్యాన్ వ్యాకరోతి -
తద్విషయేతి ।
తద్విషయా బుద్ధిః సాఙ్ఖ్యబుద్ధిరితి సమ్బన్ధః ।
తామేవ ప్రకటయతి -
ఆత్మన ఇతి ।
‘న జాయతే మ్రియతే వా’ (భ. భ. గీ. ౨-౨౦) ఇత్యాదిప్రకరణార్థనిరూపణద్వారేణ ఆత్మనః షడ్భావవిక్రియాఽసమ్భవాత్ కూటస్థోఽసావితి యా బుద్ధిరుత్పద్యతే సా సాఙ్ఖ్యబుద్ధిః, తత్పరాః సంన్యాసినః సాఙ్ఖ్యా ఇత్యర్థః ।
సమ్ప్రతి యోగబుద్ధ్యాశ్రయాం కర్మనిష్ఠాం వ్యాఖ్యాతుకామో యోగశబ్దార్థమాహ -
ఎతస్యా ఇతి ।
యథోక్తబుద్ధ్యుత్పత్తౌ విరోధాదేవానుష్ఠానాయోగాత్ తస్యాస్తన్నివర్తకత్వాత్ పూర్వమేవ తదుత్పత్తేరాత్మనో దేహాదివ్యతిరిక్తత్వాద్యపేక్షయా ధర్మాధర్మౌ నిష్కృష్య తేన ఈశ్వరారాధనరూపేణ కర్మణా పురుషో మోక్షాయ యుజ్యతే - యోగ్యః సమ్పద్యతే । తేన మోక్షసిద్ధయే పరమ్పరయా సాధనీభూతప్రాగుక్తధర్మానుష్ఠానాత్మకో యోగ ఇత్యర్థః ।
అథ యోగబుద్ధిం విభజన్ యోగినో విభజతే -
తద్విషయేతి ।
ఉక్తే బుద్ధిద్వయే భగవతోఽభిమతిం దర్శయతి -
తథా చేతి ।
సాఙ్ఖ్యబుద్ధ్యాశ్రయా జ్ఞాననిష్ఠేత్యేతదపి భగవతోఽభిమతమిత్యాహ -
తయోశ్చేతి ।
జ్ఞానమేవ యోగో జ్ఞానయోగః । తేన హి బ్రహ్మణా యుజ్యతే - తాదాత్మ్యమాపద్యతే । తేన సంన్యాసినాం నిష్ఠా - నిశ్చయేన స్థితిస్తాత్పర్యేణ పరిసమాప్తిః, తాం కర్మనిష్ఠాతో వ్యతిరిక్తాం నిష్ఠయోర్మధ్యే నిష్కృష్య భగవాన్ వక్ష్యతీతి యోజనా । ‘లోకేఽస్మిన్ ద్వివిధా నిష్ఠా పురా ప్రోక్తా మయాఽనఘ । జ్ఞానయోగేన సాఙ్ఖ్యానామ్’ (భ. భ. గీ. ౩-౩) ఇత్యేతద్వాక్యముక్తార్థవిషయమర్థతోఽనువదతి -
పురేతి ।
యోగబుద్ధ్యాశ్రయా కర్మనిష్ఠేత్యత్రాపి భగవదనుమతిమాదర్శయతి -
తథా చేతి ।
కర్మైవ యోగః కర్మయోగః । తేన హి బుద్ధిశుద్ధిద్వారా మోక్షహేతుజ్ఞానాయ పుమాన్ యుజ్యతే । తేన నిష్ఠాం కర్మిణాం జ్ఞాననిష్ఠాతో విలక్షణాం కర్మయోగేనేత్యాదినా వక్ష్యతి భగవానితి యోజనా ।
నిష్ఠాద్వయం బుద్ధిద్వయాశ్రయం భగవతా విభజ్యోక్తముపసంహరతి -
ఎవమితి ।
కయా పునరనుపపత్త్యా భగవతా నిష్ఠాద్వయం విభజ్యోక్తమ్ ? ఇత్యాశఙ్క్యాహ -
జ్ఞానకర్మణోరితి ।
కర్మ హి కర్తృత్వానేకత్వబుద్ధ్యాశ్రయమ్ , జ్ఞానం పునరకర్తృత్వైకత్వబుద్ధ్యాశ్రయమ్ । తదుభయమిత్థం విరుద్ధసాధనసాధ్యత్వాత్ న ఎకావస్థస్యైవ పురుషస్య సమ్భవతి । అతో యుక్తమేవ తయోర్విభాగవచనమిత్యర్థః ।
భగవదుక్తవిభాగవచనస్య మూలత్వేన శ్రుతిముదాహరతి-
యథేతి ।
తత్ర జ్ఞాననిష్ఠావిషయం వాక్యం పఠతి -
ఎతమేవేతి ।
ప్రకృతమాత్మానం నిత్యవిజ్ఞప్తిస్వభావం వేదితుమిచ్ఛన్తః త్రివిధేఽపి కర్మఫలే వైతృష్ణ్యభాజః సర్వాణి కర్మాణి పరిత్యజ్య జ్ఞాననిష్ఠా భవన్తీతి పఞ్చమలకారస్వీకారేణ సంన్యాసవిధిం వివక్షిత్వా, తస్యైవ విధేః శేషేణార్థవాదేన ‘కిం ప్రజయా’ (బృ. ఉ. ౪-౪-౨౨) ఇత్యాదినా మోక్షఫలం జ్ఞానముక్తమిత్యర్థః ।
నను - ఫలాభావాత్ ప్రజాక్షేపో నోపపద్యతే, పుత్రేణైతల్లోకజయస్య వాక్యాన్తరసిద్ధత్వాత్ , ఇత్యాశఙ్క్య, విదుషాం ప్రజాసాధ్యమనుష్యలోకస్య ఆత్మవ్యతిరేకేణాభావాత్ , ఆత్మనశ్చాసాధ్యత్వాదాక్షేపో యుక్తిమానితి వివక్షిత్వాహ -
యేషామితి ।
ఇతి జ్ఞానం దర్శితమితి శేషః ।
తస్మిన్నేవ బ్రాహ్మణే కర్మనిష్ఠావిషయం వాక్యం దర్శయతి -
తత్రైవేతి ।
ప్రాకృతత్వమ్ - అతత్త్వదర్శిత్వేనాజ్ఞత్వమ్ । స చ బ్రహ్మచారీ సన్ గురుసమీపే యథావిధి వేదమధీత్య అర్థజ్ఞానార్థం ధర్మజిజ్ఞాసాం కృత్వా తదుత్తరకాలం లోకత్రయప్రాప్తిసాధనం పుత్రాదిత్రయం ‘సోఽకామయత జాయా మే స్యాత్’ (బృ. ఉ. ౧-౪-౧౭) ఇత్యాదినా కామితవానితి శ్రుతమిత్యర్థః ।
విత్తం విభజతే -
ద్విప్రకారమితి ।
తదేవ ప్రకారద్వైరూప్యమాహ -
మానుషమితి ।
మానుషం విత్తం వ్యాచష్టే -
కర్మరూపమితి ।
తస్య ఫలపర్యవసాయిత్వమాహ -
పితృలోకేతి ।
దైవం విత్తం విభజతే -
విద్యాం చేతి ।
తస్యాపి ఫలనిష్ఠత్వమాహ -
దేవేతి ।
కర్మనిష్ఠావిషయత్వేనోదాహృతశ్రుతేస్తాత్పర్యమాహ -
అవిద్యేతి ।
అజ్ఞస్య కామనావిశిష్టస్యైవ కర్మాణి ‘సోఽకామయత’ (బృ. ఉ. ౧-౪-౧౭) ఇత్యాదినా దర్శితానీత్యర్థః ।
జ్ఞాననిష్ఠావిషయత్వేన దర్శితశ్రుతేరపి తాత్పర్యం దర్శయతి -
తేభ్య ఇతి ।
కర్మసు విరక్తస్యైవ సంన్యాస - పూర్వికా జ్ఞాననిష్ఠా ప్రాగుదాహృతశ్రుత్యా దర్శితేత్యర్థః ।
అవస్థాభేదేన జ్ఞానకర్మణోర్భిన్నాధికారత్వస్య శ్రుతత్వాత్ తన్మూలేన భగవతో విభాగవచనేన శాస్త్రస్య సముచ్చయపరత్వం ప్రతిజ్ఞాతమపబాధితమితి సాధితమ్ । కిఞ్చ సముచ్చయో జ్ఞానస్య శ్రౌతేన, స్మార్తేన వా కర్మణా వివక్ష్యతే ? యది ప్రథమస్తత్రాహ -
తదేతదితి ।