ಶ್ರೀಮದ್ಭಗವದ್ಗೀತಾಭಾಷ್ಯಮ್
ಆನಂದಗಿರಿಟೀಕಾ (ಗೀತಾಭಾಷ್ಯ)
 
ಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯ ಪ್ರವೃತ್ತಿನಿವೃತ್ತಿವಿಷಯಭೂತೇ ದ್ವೇ ಬುದ್ಧೀ ಭಗವತಾ ನಿರ್ದಿಷ್ಟೇ, ಸಾಙ್‍ಖ್ಯೇ ಬುದ್ಧಿಃ ಯೋಗೇ ಬುದ್ಧಿಃ ಇತಿ ತತ್ರ ಪ್ರಜಹಾತಿ ಯದಾ ಕಾಮಾನ್’ (ಭ. ಗೀ. ೨ । ೫೫) ಇತ್ಯಾರಭ್ಯ ಅಧ್ಯಾಯಪರಿಸಮಾಪ್ತೇಃ ಸಾಙ್‍ಖ್ಯಬುದ್ಧ್ಯಾಶ್ರಿತಾನಾಂ ಸಂನ್ಯಾಸಂ ಕರ್ತವ್ಯಮುಕ್ತ್ವಾ ತೇಷಾಂ ತನ್ನಿಷ್ಠತಯೈವ ಕೃತಾರ್ಥತಾ ಉಕ್ತಾಏಷಾ ಬ್ರಾಹ್ಮೀ ಸ್ಥಿತಿಃ’ (ಭ. ಗೀ. ೨ । ೭೨) ಇತಿಅರ್ಜುನಾಯ ಕರ್ಮಣ್ಯೇವಾಧಿಕಾರಸ್ತೇ . . . ಮಾ ತೇ ಸಂಗೋಽಸ್ತ್ವಕರ್ಮಣಿ’ (ಭ. ಗೀ. ೨ । ೪೭) ಇತಿ ಕರ್ಮೈವ ಕರ್ತವ್ಯಮುಕ್ತವಾನ್ ಯೋಗಬುದ್ಧಿಮಾಶ್ರಿತ್ಯ, ತತ ಏವ ಶ್ರೇಯಃಪ್ರಾಪ್ತಿಮ್ ಉಕ್ತವಾನ್ತದೇತದಾಲಕ್ಷ್ಯ ಪರ್ಯಾಕುಲೀಕೃತಬುದ್ಧಿಃ ಅರ್ಜುನಃ ಉವಾಚಕಥಂ ಭಕ್ತಾಯ ಶ್ರೇಯೋರ್ಥಿನೇ ಯತ್ ಸಾಕ್ಷಾತ್ ಶ್ರೇಯಃಪ್ರಾಪ್ತಿಸಾಧನಂ ಸಾಙ್‍ಖ್ಯಬುದ್ಧಿನಿಷ್ಠಾಂ ಶ್ರಾವಯಿತ್ವಾ ಮಾಂ ಕರ್ಮಣಿ ದೃಷ್ಟಾನೇಕಾನರ್ಥಯುಕ್ತೇ ಪಾರಂಪರ್ಯೇಣಾಪಿ ಅನೈಕಾಂತಿಕಶ್ರೇಯಃಪ್ರಾಪ್ತಿಫಲೇ ನಿಯುಂಜ್ಯಾತ್ ಇತಿ ಯುಕ್ತಃ ಪರ್ಯಾಕುಲೀಭಾವಃ ಅರ್ಜುನಸ್ಯ, ತದನುರೂಪಶ್ಚ ಪ್ರಶ್ನಃ ಜ್ಯಾಯಸೀ ಚೇತ್’ (ಭ. ಗೀ. ೩ । ೧) ಇತ್ಯಾದಿಃ, ಪ್ರಶ್ನಾಪಾಕರಣವಾಕ್ಯಂ ಭಗವತಃ ಯುಕ್ತಂ ಯಥೋಕ್ತವಿಭಾಗವಿಷಯೇ ಶಾಸ್ತ್ರೇ
ಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯ ಪ್ರವೃತ್ತಿನಿವೃತ್ತಿವಿಷಯಭೂತೇ ದ್ವೇ ಬುದ್ಧೀ ಭಗವತಾ ನಿರ್ದಿಷ್ಟೇ, ಸಾಙ್‍ಖ್ಯೇ ಬುದ್ಧಿಃ ಯೋಗೇ ಬುದ್ಧಿಃ ಇತಿ ತತ್ರ ಪ್ರಜಹಾತಿ ಯದಾ ಕಾಮಾನ್’ (ಭ. ಗೀ. ೨ । ೫೫) ಇತ್ಯಾರಭ್ಯ ಅಧ್ಯಾಯಪರಿಸಮಾಪ್ತೇಃ ಸಾಙ್‍ಖ್ಯಬುದ್ಧ್ಯಾಶ್ರಿತಾನಾಂ ಸಂನ್ಯಾಸಂ ಕರ್ತವ್ಯಮುಕ್ತ್ವಾ ತೇಷಾಂ ತನ್ನಿಷ್ಠತಯೈವ ಕೃತಾರ್ಥತಾ ಉಕ್ತಾಏಷಾ ಬ್ರಾಹ್ಮೀ ಸ್ಥಿತಿಃ’ (ಭ. ಗೀ. ೨ । ೭೨) ಇತಿಅರ್ಜುನಾಯ ಕರ್ಮಣ್ಯೇವಾಧಿಕಾರಸ್ತೇ . . . ಮಾ ತೇ ಸಂಗೋಽಸ್ತ್ವಕರ್ಮಣಿ’ (ಭ. ಗೀ. ೨ । ೪೭) ಇತಿ ಕರ್ಮೈವ ಕರ್ತವ್ಯಮುಕ್ತವಾನ್ ಯೋಗಬುದ್ಧಿಮಾಶ್ರಿತ್ಯ, ತತ ಏವ ಶ್ರೇಯಃಪ್ರಾಪ್ತಿಮ್ ಉಕ್ತವಾನ್ತದೇತದಾಲಕ್ಷ್ಯ ಪರ್ಯಾಕುಲೀಕೃತಬುದ್ಧಿಃ ಅರ್ಜುನಃ ಉವಾಚಕಥಂ ಭಕ್ತಾಯ ಶ್ರೇಯೋರ್ಥಿನೇ ಯತ್ ಸಾಕ್ಷಾತ್ ಶ್ರೇಯಃಪ್ರಾಪ್ತಿಸಾಧನಂ ಸಾಙ್‍ಖ್ಯಬುದ್ಧಿನಿಷ್ಠಾಂ ಶ್ರಾವಯಿತ್ವಾ ಮಾಂ ಕರ್ಮಣಿ ದೃಷ್ಟಾನೇಕಾನರ್ಥಯುಕ್ತೇ ಪಾರಂಪರ್ಯೇಣಾಪಿ ಅನೈಕಾಂತಿಕಶ್ರೇಯಃಪ್ರಾಪ್ತಿಫಲೇ ನಿಯುಂಜ್ಯಾತ್ ಇತಿ ಯುಕ್ತಃ ಪರ್ಯಾಕುಲೀಭಾವಃ ಅರ್ಜುನಸ್ಯ, ತದನುರೂಪಶ್ಚ ಪ್ರಶ್ನಃ ಜ್ಯಾಯಸೀ ಚೇತ್’ (ಭ. ಗೀ. ೩ । ೧) ಇತ್ಯಾದಿಃ, ಪ್ರಶ್ನಾಪಾಕರಣವಾಕ್ಯಂ ಭಗವತಃ ಯುಕ್ತಂ ಯಥೋಕ್ತವಿಭಾಗವಿಷಯೇ ಶಾಸ್ತ್ರೇ

ಪೂರ್ವೋತ್ತರಾಧ್ಯಾಯಯೋಃ ಸಂಬಂಧಂ ವಕ್ತುಂ ಪೂರ್ವಸ್ಮಿನ್ನಧ್ಯಾಯೇ ವೃತ್ತಮರ್ಥಂ ಸಂಕ್ಷಿಪ್ಯಾನುವದತಿ -

ಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯೇತಿ ।

ಗೀತಾಶಾಸ್ತ್ರಪ್ರಾರಂಭಾಪೇಕ್ಷಿತಂ ಹೇತುಫಲಭೂತಂ ಬುದ್ಧಿದ್ವಯಂ ಭಗವತೋಪದಿಷ್ಟಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಪ್ರಷ್ಟುರರ್ಜುನಸ್ಯಾಭಿಪ್ರಾಯಂ ನಿರ್ದೇಷ್ಟುಂ ಪ್ರವೃತ್ತಮರ್ಥಾಂತರಮನುವದತಿ -

ತತ್ರೇತಿ ।

ಅಧ್ಯಾಯೋ ಬುದ್ಧಿದ್ವಯನಿರ್ಧಾರಣಂ ವಾ ಸಪ್ತಮ್ಯರ್ಥಃ । ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕೇ ತತ್ತ್ವೇ ಯಜ್ಜ್ಞಾನಂ ತನ್ನಿಷ್ಠಾನಾಮಶೇಷಕಾಮತ್ಯಾಗಿನಾಂ ಕಾಮಯುಕ್ತಾನಾಂ ಕರ್ಮಿಣಾಮಪಿ ಪ್ರತಿಪತ್ತಿಕರ್ಮವತ್ ತ್ಯಾಗಂ ಕರ್ತವ್ಯತ್ವೇನ ಭಗವಾನುಕ್ತವಾನಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ತಥಾಽಪಿ ಮೋಕ್ಷಸಾಧನೇ ವಿಕಲ್ಪಸಮುಚ್ಚಯಯೋರನ್ಯತರಸ್ಯ ವಿವಕ್ಷಿತತ್ವಬುದ್ಧ್ಯಾ ಸಮನಂತರಪ್ರಶ್ನಪ್ರವೃತ್ತಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -

ಉಕ್ತೇತಿ ।

ಅರ್ಜುನಸ್ಯ ಮನಸಿ ವ್ಯಾಕುಲತ್ವಂ ಪ್ರಶ್ನಬೀಜಂ ದರ್ಶಯಿತುಮುಕ್ತಮರ್ಥಾಂತರಮನುಭಾಷತೇ -

ಅರ್ಜುನಾಯ ಚೇತಿ ।

ಸಾಂಖ್ಯಬುದ್ಧಿಮಾಶ್ರಿತ್ಯ ಕರ್ಮತ್ಯಾಗಮುಕ್ತ್ವಾ, ಪುನಸ್ತಸ್ಯೈವ ಕರ್ತವ್ಯತ್ವಂ ಕಥಂ ಮಿಥೋ ವಿರುದ್ಧಂ ಬ್ರವೀತಿ ? ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -

ಯೋಗೇತಿ ।

ಯಥಾ ಸಾಂಖ್ಯಬುದ್ಧಿಮಾಶ್ರಿತಾನಾಂ ಸಂನ್ಯಾಸದ್ವಾರಾ ತನ್ನಿಷ್ಠಾನಾಂ ಕೃತಾರ್ಥತೋಕ್ತಾ, ತಥಾ ಯೋಗಬುದ್ಧಿಮಾಶ್ರಿತ್ಯ ಕರ್ಮ ಕುರ್ವತೋಽಪಿ ಕೃತಾರ್ಥತ್ವಮುಕ್ತಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ -

ನ ತತ ಏವೇತಿ ।

‘ದೂರೇಣ ಹ್ಯವರಂ ಕರ್ಮ ಬುದ್ಧಿಯೋಗಾತ್’ (ಭ. ಗೀ. ೨-೪೯) ಇತಿ ದರ್ಶನಾದಿತಿ ಶೇಷಃ ।

ಬುದ್ಧಿವ್ಯಾಕುಲತ್ವಂ ಪ್ರಶ್ನಬೀಜಂ ಪ್ರತಿಲಭ್ಯ ಪ್ರಶ್ನಂ ಕರೋತೀತ್ಯಾಹ -

ತದೇತದಿತಿ ।

ಸಾಕ್ಷಾದೇವ ಶ್ರೇಯಃಸಾಧನಂ ಜ್ಞಾನಮನ್ಯೇಭ್ಯೋ ದರ್ಶಿತಂ - ತದಿತ್ಯುಚ್ಯತೇ । ತದ್ವಿಪರೀತಂ ಕರ್ಮ ಸ್ವಸ್ಯಾನುಷ್ಠೇಯತ್ವೇನೋಕ್ತಮ್ - ಏತದಿತಿ ನಿರ್ದಿಶ್ಯತೇ । ಭಗವದುಕ್ತೇಽರ್ಥೇ ಸಂದಿಹ್ಯಮಾನಸ್ಯ ನಿರ್ಣಯಾಕಾಂಕ್ಷಯಾ ಪ್ರಶ್ನಪ್ರವೃತ್ತೇರಸ್ತಿ ಪೂರ್ವೋತ್ತರಾಧ್ಯಾಯಯೋರುತ್ಥಾಪ್ಯೋತ್ಥಾಪಕಲಕ್ಷಣಾ ಸಂಗತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಅರ್ಜುನಸ್ಯ ಪ್ರಶ್ನನಿಮಿತ್ತಂ ಪರ್ಯಾಕುಲತ್ವಂ ಪ್ರಪಂಚಯತಿ -

ಕಥಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಯದ್ಧಿ ಸಾಕ್ಷಾದೇವ ಶ್ರೇಯಃಸಾಧನಂ ಸಾಂಖ್ಯಶಬ್ದಿತಪರಮಾರ್ಥತತ್ತ್ವವಿಷಯಬುದ್ಧೌ ನಿಷ್ಠಾರೂಪಂ, ತದ್ ಅನ್ಯಸ್ಮೈ ಶ್ರೇಯೋಽರ್ಥಿನೇ ಭಕ್ತಾಯ ಶ್ರಾವಯಿತ್ವಾ, ಮಾಂ ಪುನರಭಕ್ತಮ್ ಅಶ್ರೇಯೋಽರ್ಥಿನಮಿವ ಕರ್ಮಣಿ ಪೂರ್ವೋಕ್ತವಿಪರೀತೇ ಕಥಂ ಭಗವಾನ್ ನಿಯೋಕ್ತುಮರ್ಹತೀತ್ಯರ್ಜುನಸ್ಯ ಪರ್ಯಾಕುಲೀಭಾವೋ ಯುಕ್ತ ಇತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।

ಜ್ಞಾನನಿಷ್ಠಾತೋ ವೈಪರೀತ್ಯಂ ಸ್ಫೋರಯಿತುಂ ಕರ್ಮ ವಿಶಿನಷ್ಟಿ -

ದೃಷ್ಟೇತಿ ।

ಯುದ್ಧೇ ಹಿ ಕ್ಷತ್ರಕರ್ಮಣಿ ದೃಷ್ಟೋಽನೇಕೋಽನರ್ಥೋ ಗುರುಭ್ರಾತೃಹಿಂಸಾದಿಃ ತೇನ ಸಂಬದ್ಧೇ ಬುದ್ಧಿಶುದ್ಧಿದ್ವಾರಾಽಪಿ ವರ್ತಮಾನೇ ಜನ್ಮನ್ಯೇವ ಫಲಮಿತ್ಯನಿಯತೇ । ಮಮ -ಭಕ್ತಸ್ಯ ಶ್ರೇಯೋಽರ್ಥಿನೋ ನಿಯೋಗೋ ಭಗವತಾ ಯುಕ್ತೋ ನ ಭವತೀತಿ ಶೇಷಃ ।

ಯಥೋಕ್ತಂ ನಿಮಿತ್ತಂ ಪ್ರಶ್ನಸ್ಯ ಯುಕ್ತಂ ತದನುಗುಣತ್ವಾತ್ ತಸ್ಯೇತಿ ದ್ಯೋತಕಮಾಹ -

ತದನುರೂಪಶ್ಚೇತಿ ।

ಜ್ಞಾನನಿಷ್ಠಾನಾಂ ಕೃತಾರ್ಥತಾ, ಕರ್ಮನಿಷ್ಠಾನಾಂ ತು ನ ತಥೇತ್ಯುಕ್ತಮ್ ।

ವಿಭಾಗಭಾಗಿ ಶಾಸ್ತ್ರಮಿತ್ಯತ್ರ ‘ಲೋಕೇಽಸ್ಮಿನ್’ (ಭ. ಗೀ. ೩-೩) ಇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಸ್ಯಾಪಿ ದ್ಯೋತಕತ್ವಂ ದರ್ಶಯತಿ -

ಪ್ರಶ್ನೇತಿ ॥