శ్రీమద్భగవద్గీతాభాష్యమ్
ఆనన్దగిరిటీకా (గీతాభాష్య)
 
శాస్త్రస్య ప్రవృత్తినివృత్తివిషయభూతే ద్వే బుద్ధీ భగవతా నిర్దిష్టే, సాఙ్‍ఖ్యే బుద్ధిః యోగే బుద్ధిః ఇతి తత్ర ప్రజహాతి యదా కామాన్’ (భ. గీ. ౨ । ౫౫) ఇత్యారభ్య అధ్యాయపరిసమాప్తేః సాఙ్‍ఖ్యబుద్ధ్యాశ్రితానాం సంన్యాసం కర్తవ్యముక్త్వా తేషాం తన్నిష్ఠతయైవ కృతార్థతా ఉక్తాఎషా బ్రాహ్మీ స్థితిః’ (భ. గీ. ౨ । ౭౨) ఇతిఅర్జునాయ కర్మణ్యేవాధికారస్తే . . . మా తే సఙ్గోఽస్త్వకర్మణి’ (భ. గీ. ౨ । ౪౭) ఇతి కర్మైవ కర్తవ్యముక్తవాన్ యోగబుద్ధిమాశ్రిత్య, తత ఎవ శ్రేయఃప్రాప్తిమ్ ఉక్తవాన్తదేతదాలక్ష్య పర్యాకులీకృతబుద్ధిః అర్జునః ఉవాచకథం భక్తాయ శ్రేయోర్థినే యత్ సాక్షాత్ శ్రేయఃప్రాప్తిసాధనం సాఙ్‍ఖ్యబుద్ధినిష్ఠాం శ్రావయిత్వా మాం కర్మణి దృష్టానేకానర్థయుక్తే పారమ్పర్యేణాపి అనైకాన్తికశ్రేయఃప్రాప్తిఫలే నియుఞ్జ్యాత్ ఇతి యుక్తః పర్యాకులీభావః అర్జునస్య, తదనురూపశ్చ ప్రశ్నః జ్యాయసీ చేత్’ (భ. గీ. ౩ । ౧) ఇత్యాదిః, ప్రశ్నాపాకరణవాక్యం భగవతః యుక్తం యథోక్తవిభాగవిషయే శాస్త్రే
శాస్త్రస్య ప్రవృత్తినివృత్తివిషయభూతే ద్వే బుద్ధీ భగవతా నిర్దిష్టే, సాఙ్‍ఖ్యే బుద్ధిః యోగే బుద్ధిః ఇతి తత్ర ప్రజహాతి యదా కామాన్’ (భ. గీ. ౨ । ౫౫) ఇత్యారభ్య అధ్యాయపరిసమాప్తేః సాఙ్‍ఖ్యబుద్ధ్యాశ్రితానాం సంన్యాసం కర్తవ్యముక్త్వా తేషాం తన్నిష్ఠతయైవ కృతార్థతా ఉక్తాఎషా బ్రాహ్మీ స్థితిః’ (భ. గీ. ౨ । ౭౨) ఇతిఅర్జునాయ కర్మణ్యేవాధికారస్తే . . . మా తే సఙ్గోఽస్త్వకర్మణి’ (భ. గీ. ౨ । ౪౭) ఇతి కర్మైవ కర్తవ్యముక్తవాన్ యోగబుద్ధిమాశ్రిత్య, తత ఎవ శ్రేయఃప్రాప్తిమ్ ఉక్తవాన్తదేతదాలక్ష్య పర్యాకులీకృతబుద్ధిః అర్జునః ఉవాచకథం భక్తాయ శ్రేయోర్థినే యత్ సాక్షాత్ శ్రేయఃప్రాప్తిసాధనం సాఙ్‍ఖ్యబుద్ధినిష్ఠాం శ్రావయిత్వా మాం కర్మణి దృష్టానేకానర్థయుక్తే పారమ్పర్యేణాపి అనైకాన్తికశ్రేయఃప్రాప్తిఫలే నియుఞ్జ్యాత్ ఇతి యుక్తః పర్యాకులీభావః అర్జునస్య, తదనురూపశ్చ ప్రశ్నః జ్యాయసీ చేత్’ (భ. గీ. ౩ । ౧) ఇత్యాదిః, ప్రశ్నాపాకరణవాక్యం భగవతః యుక్తం యథోక్తవిభాగవిషయే శాస్త్రే

పూర్వోత్తరాధ్యాయయోః సమ్బన్ధం వక్తుం పూర్వస్మిన్నధ్యాయే వృత్తమర్థం సఙ్క్షిప్యానువదతి -

శాస్త్రస్యేతి ।

గీతాశాస్త్రప్రారమ్భాపేక్షితం హేతుఫలభూతం బుద్ధిద్వయం భగవతోపదిష్టమిత్యర్థః ।

ప్రష్టురర్జునస్యాభిప్రాయం నిర్దేష్టుం ప్రవృత్తమర్థాన్తరమనువదతి -

తత్రేతి ।

అధ్యాయో బుద్ధిద్వయనిర్ధారణం వా సప్తమ్యర్థః । పారమార్థికే తత్త్వే యజ్జ్ఞానం తన్నిష్ఠానామశేషకామత్యాగినాం కామయుక్తానాం కర్మిణామపి ప్రతిపత్తికర్మవత్ త్యాగం కర్తవ్యత్వేన భగవానుక్తవానిత్యర్థః ।

తథాఽపి మోక్షసాధనే వికల్పసముచ్చయయోరన్యతరస్య వివక్షితత్వబుద్ధ్యా సమనన్తరప్రశ్నప్రవృత్తిరిత్యాశఙ్క్యాహ -

ఉక్తేతి ।

అర్జునస్య మనసి వ్యాకులత్వం ప్రశ్నబీజం దర్శయితుముక్తమర్థాన్తరమనుభాషతే -

అర్జునాయ చేతి ।

సాఙ్ఖ్యబుద్ధిమాశ్రిత్య కర్మత్యాగముక్త్వా, పునస్తస్యైవ కర్తవ్యత్వం కథం మిథో విరుద్ధం బ్రవీతి ? ఇత్యాశఙ్క్యాహ -

యోగేతి ।

యథా సాఙ్ఖ్యబుద్ధిమాశ్రితానాం సంన్యాసద్వారా తన్నిష్ఠానాం కృతార్థతోక్తా, తథా యోగబుద్ధిమాశ్రిత్య కర్మ కుర్వతోఽపి కృతార్థత్వముక్తమిత్యాశఙ్క్యాహ -

న తత ఎవేతి ।

‘దూరేణ హ్యవరం కర్మ బుద్ధియోగాత్’ (భ. గీ. ౨-౪౯) ఇతి దర్శనాదితి శేషః ।

బుద్ధివ్యాకులత్వం ప్రశ్నబీజం ప్రతిలభ్య ప్రశ్నం కరోతీత్యాహ -

తదేతదితి ।

సాక్షాదేవ శ్రేయఃసాధనం జ్ఞానమన్యేభ్యో దర్శితం - తదిత్యుచ్యతే । తద్విపరీతం కర్మ స్వస్యానుష్ఠేయత్వేనోక్తమ్ - ఎతదితి నిర్దిశ్యతే । భగవదుక్తేఽర్థే సన్దిహ్యమానస్య నిర్ణయాకాఙ్క్షయా ప్రశ్నప్రవృత్తేరస్తి పూర్వోత్తరాధ్యాయయోరుత్థాప్యోత్థాపకలక్షణా సఙ్గతిరిత్యర్థః ।

అర్జునస్య ప్రశ్ననిమిత్తం పర్యాకులత్వం ప్రపఞ్చయతి -

కథమిత్యాదినా ।

యద్ధి సాక్షాదేవ శ్రేయఃసాధనం సాఙ్ఖ్యశబ్దితపరమార్థతత్త్వవిషయబుద్ధౌ నిష్ఠారూపం, తద్ అన్యస్మై శ్రేయోఽర్థినే భక్తాయ శ్రావయిత్వా, మాం పునరభక్తమ్ అశ్రేయోఽర్థినమివ కర్మణి పూర్వోక్తవిపరీతే కథం భగవాన్ నియోక్తుమర్హతీత్యర్జునస్య పర్యాకులీభావో యుక్త ఇతి సమ్బన్ధః ।

జ్ఞాననిష్ఠాతో వైపరీత్యం స్ఫోరయితుం కర్మ విశినష్టి -

దృష్టేతి ।

యుద్ధే హి క్షత్రకర్మణి దృష్టోఽనేకోఽనర్థో గురుభ్రాతృహింసాదిః తేన సమ్బద్ధే బుద్ధిశుద్ధిద్వారాఽపి వర్తమానే జన్మన్యేవ ఫలమిత్యనియతే । మమ -భక్తస్య శ్రేయోఽర్థినో నియోగో భగవతా యుక్తో న భవతీతి శేషః ।

యథోక్తం నిమిత్తం ప్రశ్నస్య యుక్తం తదనుగుణత్వాత్ తస్యేతి ద్యోతకమాహ -

తదనురూపశ్చేతి ।

జ్ఞాననిష్ఠానాం కృతార్థతా, కర్మనిష్ఠానాం తు న తథేత్యుక్తమ్ ।

విభాగభాగి శాస్త్రమిత్యత్ర ‘లోకేఽస్మిన్’ (భ. గీ. ౩-౩) ఇత్యాదివాక్యస్యాపి ద్యోతకత్వం దర్శయతి -

ప్రశ్నేతి ॥