ಶ್ರೀಮದ್ಭಗವದ್ಗೀತಾಭಾಷ್ಯಮ್
ಆನಂದಗಿರಿಟೀಕಾ (ಗೀತಾಭಾಷ್ಯ)
 
ಸಿದ್ಧಸ್ತರ್ಹಿ ಸರ್ವಾಶ್ರಮಿಣಾಂ ಜ್ಞಾನಕರ್ಮಣೋಃ ಸಮುಚ್ಚಯಃ, ಮುಮುಕ್ಷೋಃ ಸರ್ವಕರ್ಮಸಂನ್ಯಾಸವಿಧಾನಾತ್ಪುತ್ರೈಷಣಾಯಾ ವಿತ್ತೈಷಣಾಯಾಶ್ಚ ಲೋಕೈಷಣಾಯಾಶ್ಚ ವ್ಯುತ್ಥಾಯಾ ಭಿಕ್ಷಾಚರ್ಯಂ ಚರಂತಿ’ (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೫ । ೧) ತಸ್ಮಾತ್ ನ್ಯಾಸಮೇಷಾಂ ತಪಸಾಮತಿರಿಕ್ತಮಾಹುಃ’ (ತೈ. ನಾ. ೭೯) ನ್ಯಾಸ ಏವಾತ್ಯರೇಚಯತ್’ (ತೈ. ನಾ. ೭೮) ಇತಿ, ಕರ್ಮಣಾ ಪ್ರಜಯಾ ಧನೇನ ತ್ಯಾಗೇನೈಕೇ ಅಮೃತತ್ವಮಾನಶುಃ’ (ತೈ. ನಾ. ೧೨) ಇತಿ ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಾದೇವ ಪ್ರವ್ರಜೇತ್’ (ಜಾ. ಉ. ೪) ಇತ್ಯಾದ್ಯಾಃ ಶ್ರುತಯಃತ್ಯಜ ಧರ್ಮಮಧರ್ಮಂ ಉಭೇ ಸತ್ಯಾನೃತೇ ತ್ಯಜಉಭೇ ಸತ್ಯಾನೃತೇ ತ್ಯಕ್ತ್ವಾ ಯೇನ ತ್ಯಜಸಿ ತತ್ತ್ಯಜ । ’ (ಮೋ. ಧ. ೩೨೯ । ೪೦) ಸಂಸಾರಮೇ ನಿಃಸಾರಂ ದೃಷ್ಟ್ವಾ ಸಾರದಿದೃಕ್ಷಯಾಪ್ರವ್ರಜಂತ್ಯಕೃತೋದ್ವಾಹಾಃ ಪರಂ ವೈರಾಗ್ಯಮಾಶ್ರಿತಾಃ’ ( ? ) ಇತಿ ಬೃಹಸ್ಪತಿಃಕರ್ಮಣಾ ಬಧ್ಯತೇ ಜಂತುರ್ವಿದ್ಯಯಾ ವಿಮುಚ್ಯತೇತಸ್ಮಾತ್ಕರ್ಮ ಕುರ್ವಂತಿ ಯತಯಃ ಪಾರದರ್ಶಿನಃ’ (ಮೋ. ಧ. ೨೪೧ । ೭) ಇತಿ ಶುಕಾನುಶಾಸನಮ್ಇಹಾಪಿ ಸರ್ವಕರ್ಮಾಣಿ ಮನಸಾ ಸಂನ್ಯಸ್ಯ’ (ಭ. ಗೀ. ೫ । ೧೩) ಇತ್ಯಾದಿ
ಸಿದ್ಧಸ್ತರ್ಹಿ ಸರ್ವಾಶ್ರಮಿಣಾಂ ಜ್ಞಾನಕರ್ಮಣೋಃ ಸಮುಚ್ಚಯಃ, ಮುಮುಕ್ಷೋಃ ಸರ್ವಕರ್ಮಸಂನ್ಯಾಸವಿಧಾನಾತ್ಪುತ್ರೈಷಣಾಯಾ ವಿತ್ತೈಷಣಾಯಾಶ್ಚ ಲೋಕೈಷಣಾಯಾಶ್ಚ ವ್ಯುತ್ಥಾಯಾ ಭಿಕ್ಷಾಚರ್ಯಂ ಚರಂತಿ’ (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೫ । ೧) ತಸ್ಮಾತ್ ನ್ಯಾಸಮೇಷಾಂ ತಪಸಾಮತಿರಿಕ್ತಮಾಹುಃ’ (ತೈ. ನಾ. ೭೯) ನ್ಯಾಸ ಏವಾತ್ಯರೇಚಯತ್’ (ತೈ. ನಾ. ೭೮) ಇತಿ, ಕರ್ಮಣಾ ಪ್ರಜಯಾ ಧನೇನ ತ್ಯಾಗೇನೈಕೇ ಅಮೃತತ್ವಮಾನಶುಃ’ (ತೈ. ನಾ. ೧೨) ಇತಿ ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಾದೇವ ಪ್ರವ್ರಜೇತ್’ (ಜಾ. ಉ. ೪) ಇತ್ಯಾದ್ಯಾಃ ಶ್ರುತಯಃತ್ಯಜ ಧರ್ಮಮಧರ್ಮಂ ಉಭೇ ಸತ್ಯಾನೃತೇ ತ್ಯಜಉಭೇ ಸತ್ಯಾನೃತೇ ತ್ಯಕ್ತ್ವಾ ಯೇನ ತ್ಯಜಸಿ ತತ್ತ್ಯಜ । ’ (ಮೋ. ಧ. ೩೨೯ । ೪೦) ಸಂಸಾರಮೇ ನಿಃಸಾರಂ ದೃಷ್ಟ್ವಾ ಸಾರದಿದೃಕ್ಷಯಾಪ್ರವ್ರಜಂತ್ಯಕೃತೋದ್ವಾಹಾಃ ಪರಂ ವೈರಾಗ್ಯಮಾಶ್ರಿತಾಃ’ ( ? ) ಇತಿ ಬೃಹಸ್ಪತಿಃಕರ್ಮಣಾ ಬಧ್ಯತೇ ಜಂತುರ್ವಿದ್ಯಯಾ ವಿಮುಚ್ಯತೇತಸ್ಮಾತ್ಕರ್ಮ ಕುರ್ವಂತಿ ಯತಯಃ ಪಾರದರ್ಶಿನಃ’ (ಮೋ. ಧ. ೨೪೧ । ೭) ಇತಿ ಶುಕಾನುಶಾಸನಮ್ಇಹಾಪಿ ಸರ್ವಕರ್ಮಾಣಿ ಮನಸಾ ಸಂನ್ಯಸ್ಯ’ (ಭ. ಗೀ. ೫ । ೧೩) ಇತ್ಯಾದಿ

ಯದಿ ಸರ್ವೇಷಾಮಾಶ್ರಮಾಣಾಂ ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತಿಮೂಲತ್ವಂ, ತರ್ಹಿ ತತ್ತದಾಶ್ರಮವಿಹಿತಕರ್ಮಣಾಂ ಜ್ಞಾನೇನ ಸಮುಚ್ಚಯಃ ಸಿಧ್ಯತೀತಿ ಶಂಕತೇ -

ಸಿದ್ಧಸ್ತರ್ಹೀತಿ ।

ಯದ್ಯಪಿ ಜ್ಞಾನೋತ್ಪತ್ತಾವಾಶ್ರಮಕರ್ಮಣಾಂ ಸಾಧನತ್ವಂ, ತಥಾಽಪಿ ಜ್ಞಾನಮುತ್ಪನ್ನಂ ನೈವ ಫಲೇ ಸಹಕಾರಿತ್ವೇನ ತಾನ್ಯಪೇಕ್ಷತೇ, ಅನ್ಯಥಾ ಸಂನ್ಯಾಸವಿಧ್ಯನುಪಪತ್ತೇರಿತಿ ದೂಷಯತಿ -

ನ ಮುಮುಕ್ಷೋರಿತಿ ।

ಸಂನ್ಯಾಸವಿಧಾನಮೇವಾನುಕ್ರಾಮತಿ -

ವ್ಯುತ್ಥಾಯೇತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಏಷಣಾಭ್ಯೋ ವೈಮುಖ್ಯೇನೋತ್ಥಾನಂ - ತತ್ಪರಿತ್ಯಾಗಃ ।

ಆಶ್ರಮಸಂಪತ್ತ್ಯನಂತರಂ ತತ್ರ ವಿಹಿತಧರ್ಮಕಲಾಪಾನುಷ್ಠಾನಮಪಿ ಕರ್ತವ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ -

ಅಥೇತಿ ।

ಪ್ರಾಗುಕ್ತಾನಾಂ ಸತ್ಯಾದೀನಾಮಲ್ಪಫಲತ್ವಾದ್ ನ್ಯಾಸಸ್ಯ ಚ ಜ್ಞಾನದ್ವಾರಾ ಮೋಕ್ಷಫಲತ್ವಾದಿತ್ಯಾಹ -

ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।

ಅತಿರಿಕ್ತಮ್ -ಅತಿಶಯವಂತಂ, ಮಹಾಫಲಮಿತಿ ಯಾವತ್ ।

ಪ್ರಕೃತಕರ್ಮಭ್ಯಃ ಸಕಾಶಾನ್ನ್ಯಾಸ ಏವಾತಿಶಯವಾನ್ ಆಸೀದಿತ್ಯುಕ್ತೇಽರ್ಥೇ ವಾಕ್ಯಾಂತರಂ ಪಠತಿ -

ನ್ಯಾಸ ಏವೇತಿ ।

ಲೋಕತ್ರಯಹೇತುಂ ಸಾಧನತ್ರಯಂ ಪರಿತ್ಯಜ್ಯ ಸಂಸಾರಾದ್ ವಿರಕ್ತಾಃ ಸಂನ್ಯಾಸಪೂರ್ವಕಾದಾತ್ಮಜ್ಞಾನಾದೇವ ಪ್ರಾಪ್ತವಂತೋ ಮೋಕ್ಷಮಿತ್ಯಾಹ -

ನ ಕರ್ಮಣೇತಿ ।

ಸತಿ ವೈರಾಗ್ಯ ನಾಸ್ತಿ ಕರ್ಮಾಪೇಕ್ಷಾ, ಸತ್ಯಾಂ ಸಾಮಗ್ರ್ಯಾಂ ಕಾರ್ಯಾಕ್ಷೇಪಾನುಪಪತ್ತೇರಿತ್ಯಾಹ -

ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಾದೇವೇತಿ ।

ಇತ್ಯಾದ್ಯಾಃ - ಸರ್ವಕರ್ಮಸಂನ್ಯಾಸವಿಧಾಯಿನ್ಯಃ, ಶ್ರುತಯಃ, ಭವಂತೀತಿ ಶೇಷಃ ।

‘ಆತ್ಮಾನಮೇವ ಲೋಕಮಿಚ್ಛಂತಃ ಪ್ರವ್ರಜಂತಿ’ (ಬೃ. ಉ. ೪-೪-೨೨) ಇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಸಂಗ್ರಹಾರ್ಥಮಾದಿಪದಮ್ । ತತ್ರೈವ ಸ್ಮೃತಿಮುದಾಹರತಿ -

ತ್ಯಜೇತಿ ।

ಧರ್ಮಾಧರ್ಮಯೋಃ ಸತ್ಯಾನೃತಯೋಶ್ಚ ಸಂಸಾರಾರಂಭ್ಕತ್ವಾದ್ ಮುಮುಕ್ಷುಣಾ ತತ್ತ್ಯಾಗೇ ಪ್ರಯತಿತವ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ತ್ಯಕ್ತೃತ್ವಾಭಿಮಾನಸ್ಯಾಪಿ ತತ್ತ್ವತಃ ಸ್ವರೂಪಸಂಬಂಧಾಭಾವಾತ್ ತ್ಯಾಜ್ಯತ್ವಮವಿಶಿಷ್ಟಮಿತ್ಯಾಹ -

ಯೇನೇತಿ ।

ಅನುಭವಾನುಸಾರೇಣ ಪ್ರಮಾತೃತಾಪ್ರಮುಖರಯ ಸಂಸಾರಸ್ಯ ದುಃಖಫಲತ್ವಮಾಲಕ್ಷ್ಯ ಮೋಕ್ಷಹೇತುಸಮ್ಯಗ್ಜ್ಞಾನಸಿದ್ಧಯೇ ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಾದೇವ ಪಾರಿವ್ರಜ್ಯಮನುಷ್ಠೇಯಮಿತ್ಯುತ್ಪತ್ತಿವಿಧಿಮುಪನ್ಯಸ್ಯತಿ -

ಸಂಸಾರಮಿತಿ ।

ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಮುದ್ದಿಶ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಾದೇವ ಕರ್ಮಸಂನ್ಯಾಸಸಾಮಗ್ರೀಮಭಿದಧಾನೋ ವಿನಿಯೋಗವಿಧಿಂ ಸೂಚಯತಿ -

ಪರಮಿತಿ ।

ಜ್ಞಾನಕರ್ಮಣೋರಸಮುಚ್ಚಯಾರ್ಥಂ ಫಲವಿಭಾಗಂ ಕಥಯತಿ -

ಕರ್ಮಣೇತಿ ।

ಉಕ್ತಂ ಫಲವಿಭಾಗಮನೂದ್ಯ ಜ್ಞಾನನಿಷ್ಠಾನಾಂ ಕರ್ಮಸಂನ್ಯಾಸಸ್ಯ ಕರ್ತವ್ಯತ್ವಮಾಹ -

ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।

ವಾಕ್ಯಶೇಷೇಽಪಿ ಸರ್ವಕರ್ಮಸಂನ್ಯಾಸೋ ವಿವಕ್ಷಿತೋಽಸ್ತೀತ್ಯಾಹ -

ಇಹಾಪೀತಿ ॥